Сүрэх бааһа буолбут кырыктаах сыллар

Манна биһиги хамаандабытын уһаппатахтара, ханна эрэ Пассауттан ырааҕа суох дэриэбинэ таһыгар сүөкээн, онно бэйэбитинэн зона туттаран, сарай оҥотторон, уот киллэрэн олорпуттара. Үлэ суох этэ. Саҥа харабыллар этэллэринэн, матырыйаал кэллэҕинэ, конюшня дуу, ыскылаат дуу тутуохтаах эбиппит.

Сэрии бүтэрэ 2-3 хонук хаалбытын кэннэ, атын куттал тирээбитэ. Эстибит “СС”-тар итирэ-итирэ, нуучча билиэннэйдэрин бүтүн лааҕырынан таһааран ытыалаан эрэллэр үһү диэн сурах тарҕана охсубута. Инньэ гынан хас сатыы киһи көстүүтэ, сүүрэр техника ааһыыта биһиэхэ кутталы аҕалара.

Ыам ыйын 5 күнүгэр Пассау диэкиттэн икки атын формалаах дьон быыкаайык “газикка” олорон кэлбиттэрэ. Суоппара негр этэ, американецтарын тута билбиппит. Оччолорго кинилэр биһигини кытта союзтаах, эйэлээх этилэр, онон кинилэртэн куттамматахпыт.  “Газик” тохтуурун кытта, биһиги харабылбыт тиийэн, бэйэтин тылынан дакылааттаабыта. Кэлбит дьонтон биирдэрэ нууччабын диэбитэ. Кини бэйэтин офицерын — негр тылын переводтаан испитэ. Офицер эппитэ: “Америка, Англия, уонна ССРС байыаннай күүстэрэ Гитлеровскай Германияны, кини модун байыаннай күүһүн үнтү охсорго дуогабар түһэрсибиттэрэ быдан ыраатта, маны таһынан Америка Советскай Союзка материальнай да, байыаннай да өттүнэн улахан көмөнү оҥордо. Сотору бүгүн-сарсын Фашистскай Германияны букатыннаахтык кыайыы үөрүүтэ ити дойдулар сэриилэрин көрсүһүүлэринэн түмүктэниэ. Биһиги бэйэбит ылбыт территориябытыгар баар лааҕырдартан билиэннэйдэри, хаайыылаахтары туох да суута суох барыларын дьиэлэригэр, дойдуларыгар ыыталыыбыт, бу бүгүн эһигини босхолуу кэллибит. Баһаалыста, хаайыыгытыттан тахсыҥ, билигин эһиэхэ суолгут түөрт өртүгүтүгэр төрдүөннэригэр аһаҕас, баһаалыста туох да куттала суох тахсыҥ”, — диэн.

Биһиги бука бары үөрэн дуу, хайдах дуу, эбэтэр уолуйан дуу бары өр саҥата суох баран хаалбыппыт. Ол турдахпытына биһигиттэн ким эрэ сүүрэн тиийэн ити дьону кууһан, уураан, сыллаан барда да, биһиги эмиэ сүүрэн тиийэн босхолооччуларбытын уураан, сыллаан, кууһан бардыбыт. Оннооҕор мин, саха киһитэ, урут кими да уураабатах, сыллаабатах киһи, ити дьону хам тутан туран уураталаан ылбытым, ону бэйэм да билбэккэ хаалбытым. Дьэ, үөрүү диэн итинник буолар эбит этэ.

Үөрүү-көтүү алдьархайын онно көрбүтүм, ким ытыыр, ким күлэр, ким үҥкүүлүүр, ким үҥкүрүйэр-күөлэһийэр, ким ураатыыр-хаһыытыыр үлүгэрэ соҕотохто оргуйа түстэ. Аат олоҕуттан тыһы кыл саҕаттан иҥнэн, букатыннаахтык дьэ босхолоннубут. Ыам ыйын 5 күнүн 1945 сылы умнубаппын. Мин бу күнү хас сыл ахсын ылаач­чыбын.

Босхолонон баран дэриэбинэ таһыгар, тыа саҕатыгар тохтоон, сынньанан, күүс ылынан уонна сэрии бүппүтүн туһунан биллэриини да күүтээри, өссө сэрэнэн даҕаны, икки хонукка манна тохтуурга сүбэлэстибит.

Ырыа-тойук, үөрүү-көтүү, кэпсээн-ипсээн эгэлгэтэ манна тардылынна.

Миэхэ икки сыл хонууга үктэм­мэтэх, тыаҕа чугаһаабатах, ыраас салгынынан тыымматах киһиэхэ, тыа сымала сытынан аҥылыйбыта, хонуу -— добуун сибэкки, от сытынан дыргыйбыта. Эмиэ икки сыл буолан баран араас чыычаах ырыатын манна истэн дуоһуйбутум. Бу үчүгэйин, барыта киэҥин-куоҥун, холкутун, кэрэтин.

Букатын оҕобутугар түспүппүт.  Үҥкүрүйэр-күөлэһийэр, күлэр-үөрэр санаа ис-искиттэн кычыгылатан кэлэрэ. Кырдьаҕастарбыт биһигини көрө-көрө: “Күлүҥ-үөрүҥ көҥүл чыычаах оҕолоро”, – дии-дии, үөрүүлэриттэн харахтарын уутун сотто олороллоро бу баарга дылы, ону санаатахпына, билигин да уйадыйабын, үчүгэй дьон этилэр. Американецтарбыт аҕалбыт астарын эппиттэрин курдук сэрэнэн тото-хана аһаан, суунан, ыраастанан сэниэлэнэргэ дылы буолбуппут. Оттон ырбыт, ыалдьыбыт дьоннорбутун, баҕалаах өттүлэрин, Америка балыыһаларыгар илпиттэрэ, онно олохтоох нэһилиэнньэ көмөлөспүтэ. Үһүс күммүтүгэр бэйэбит дьоммутугар айаммытын саҕалаабыппыт. Сотору-сотору сынньанан, киэһэлик биир немецкэй байыаннай чаас тохтоон турарыгар кэлбиппит. Кинилэр сааларын-сэптэрин америкаларга туттарбыт этилэр, бу ахсыс чыыһыла этэ, киэһэ биир громкоговорителлээх массыына кэлэн “Капитуляция” ааҕын ааҕан биэрбитэ. Онон мин оччолорго Кыайыы күнүн – немецтэр капитуляция ааҕар илии баттаабыт күннэринэн 8-с чыыһыланан өйдүүрүм. Онтон кэлин Кыайыы күнүн 9 чыыһыланан ааҕар буолбуттара. Ити тоҕо итинник буолбута буолла?

Биһиги бу чаас таһыгар сарайга хоммуппут. Олох киһитэ суох сиргэ хонор эмиэ да кутталлаах. “СС”-тар ытыалаан да кэбиһиэхтэрин сөп кэмэ этэ. Ити киэһээ сэрии бүппүт үөрүүтэ немецкэй байыаннай чаас дьонугар даҕаны, биһиэхэ даҕаны улахан үөрүүнү аҕалла. Биһиэхэ ас биэрдилэр, онон кинилэр онно, биһиги манна бырааһынньыктаабыппыт.

Сэрии бүтүүтэ гражданскай нэһилиэнньэҕэ даҕаны, байыаннайдарга даҕаны, биһиэхэ даҕаны барыбытыгар майгыбытын, сыһыаммытын тута уларыппыта. Хас көрсүбүт киһиҥ сирэйэ-хараҕа сэргэхсийбитэ, хардыыта кэҥээбитэ, үөрбүтэ-көппүтэ.

Уруйунан-эҕэрдэнэн көрсөр буолбуппут. Ону көрө-көрө эн эмиэ үөрэҕин, астынаҕын. Эйэлээх олох — сэриитэ суох олох итинник саҕаламмыта. Быһата, 40 сыл итинник олоробут.

Биһиги тура-тура илин бэйэбит дьоммутугар барарбыт, оттон олохтоох нэһилиэнньэ арҕаа барара. Суолбут былаһын тухары оннук этэ. Сүөһүлэрин,  дьиэлэрин, малларын быраҕан туран, ким сатыы, ким тэлиэскэнэн, ким ынаҕы көлүйэн харса суох америкалар ылбыт сирдэригэр түһэллэрэ.

Аара Америка байыаннай комендатурата сотору-сотору бэрэбиэркэлиирэ. Бу иһэн, биирдэ икки кураанах массыына ситэн, онно олорбуппут, баар-суох киһибит Гаврил Сергеев атын массыынаҕа түбэспитин көһөрөөрү холоммуппут табыллыбатаҕа. Сотору биһиги түспүппүт, оттон Ганябыт массыыната тохтообокко ааһа турбута. Ганяны кытта итинник хобдохтук арахсан турабыт, үөрэнэн хаалан бары олус аһыйбыппыт. Кини да биһигини суохтаабыт буолуохтаах. Кинилэр үһүө-төрдүө эрэ этилэр. Ганя олус үчүгэй киһи этэ. Мин кинини кытта Полтава лааҕырыттан ыла балтараа сыл доҕордоспутум.

Биир да күн арахсыбатахпыт. Бу кэм устата кини миигиттэн хайа омукпун ыйыппатаҕа, кини ким хайа омугун араарбат быһыылааҕа. Дьэ, итинник айаннаан ый курдук буолан баран, Цветель (Германия) диэн билиэҥҥэ сылдьыбыт дьону бэрэбиэркэлиир НКВД лааҕырыгар кэлбиппит. Нүөмэрин умнубуппун.

Кэлээт регистрацияланаҕын. Доппуруоһу эбэтэр бэрэбиэркэни Союзтан командировкаланан кэлбит гражданскай да, байыаннай да дьон оҥороллоро. Салайааччылара грузин омук капитана этэ. Биһиги ортобутуттан ити кэм устата хас даҕаны власовецтары, бендеровецтары, полицайдары, немецтэргэ үлэлээбит, сулууспалаабыт дьону булбуттара үһү.

Биһигини, билиэҥҥэ уһуннук сылдьыбыт дьону, доппуруостааччылар эрэйэ суох билэр этилэр. Этиҥ дьүһүнэ-өҥө, тутта-хапта сылдьыыҥ, көрөрүҥ-истэриҥ көҥүлгэ сылдьыбыт, кылгастык сылдьыбыт киһиттэн атын буолар. Оннооҕор биһиги да билэрбит, ыраахтан көрдөххө биллэр.

Бүтэһик доппуруос капитаҥҥа буолар. Биир күн барыбытын мунньан баран сулууспабытын салгыырбытынан эҕэрдэлээбитэ. Дьэ, бу улахан үөрүү, санаа көтөҕүллүүтэ. Ийэ дойдуга улахан махтал этэ. Ити күн иккиһин байыаннай форманы кэтэр чиэс тиксибитэ, бу сырыыга погон эбиллибитэ. Биһигиттэн 147 стр. саппаас полк оҥорон, бэс ыйын кэлин чыыһылаларыгар, сороҕун сатыы, кэлин поеһынан уһуннук айаннаан Болгарияҕа кэлбиппит. Болгария столицатыгар Софияҕа карантиҥҥа сытан баран, биһигини Пажарджик диэн куоракка 61-с ыарахан минометнай артиллерийскай биригээдэҕэ аҕалбыттара, атырдьах ыйын саҥата этэ.

Пажарджик төһө да кыра куоратын иһин, оччолорго улахан куорат ахсааныгар киирэрэ. Бу куорат болгардарга ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо туойуллар, бэл Болгария государственнай гимнигэр  киирбит Марица өрүс арҕаа эҥэригэр олорор. Марица төһө да гимҥэ киирдэр, сайын кураан күннэргэ уута уолан хаалар, онно-манна чалбах курдук уута ордор, ол да буоллар улахан ардахтар кэннилэриттэн эмиэ “улуу өрүс” буола түһэр. Болгарияҕа ардах былыта эн көрөн турдаххына күөх халлааҥҥа үөскүү охсор, биһиэхэ курдук тыалынан атын сиртэн кэлбэт уонна ыаҕастаах уунан куппутунан барар. Ол икки ардыгар былыт уостан хаалар, күн эмиэ төбөҥ адьас оройуттан тыкпытынан барар. Итии бөҕө дойду, куурусса сымыыта кумахха өр турдаҕына буһар. Сорох уобаластарга хаар түспэт, түстэҕинэ да, тута ууллар. Куорат иһигэр элбэх омук олорор, ол иһигэр тылларынан саха тылыгар олус маарынныыр тыллаах, дьүһүннэринэн букатын атын туроктар бааллар. Арааптар курдуктар.

1946 сыл сайын биһиги чаас­пытыттан икки киһи күрээбитэ. Кинилэр Турция границатынан туораан, ханна эрэ бараары гынан баран тутуллубуттара. Мин ити дьону эрдэ билэн, биригээдэ командирын полит.чааска солбуйааччы подполковникка тыллаабытым да итэҕэйбэтэхтэрэ, кэлин бука итэҕэйдэхтэрэ эбитэ буолуо, кэпсэтэр буолбуттара.

Сотору миигин элбэх киһини кытта ити 61-с мин-й бригадабыттан 32-с гвардейскай Гаубичнай артиллерийскай биригээдэҕэ ыыппыттара. Бу икки биригээдэлэр 9-с артиллерийскай дивизияҕа киирэллэрэ, оттон 9-с дивизия IV Украинскай фронт састаабыгар баара.

Күһүн 9-с дивизия Союзка, Кавказка быраҕыллыбыта. Союзка баран иһэн, биһиги састааппыт икки вагоннаах Болгарскай санитарнай поеһы кытта харсан, аварияҕа түбэспиппит, ким да өлбөтөҕө, мин төбөм доргуйбута. Оччолорго Болгарияҕа тимир суол ыллыга кыараҕас уонна биир эрэ этэ, поезтар станцияларга эрэ арахсаллара.

Кавказка кэлэн баран, Тбилисигэ – Визиани байыаннай гарнизоҥҥа, онтон Велициха, Гуджаани дэриэбинэлэргэ турбуппут. Бу биригээдэттэн күһүн алтынньыга 1946 с. демобилизацияламмытым, Гори куораттан (Грузия).

Армия кэнниттэн, кыһын буолан, дойдубар кыайан тиийэ кэлбэтэҕим. Оччолорго кыһынын Дьокуускайга халтаҥ таҥаһынан тиийии улахан эрэйдээх этэ. Онтон олуттаран Амурскай уобаласка Тахтамыгда тимир суол станциятыгар, ИДьМ-БАМ тутуутугар 2 сыл дуогабардаһан үлэҕэ хаалбытым.

Дойдубар, ийэм олорор сиригэр, Нам оройуонун Үөдэй нэһилиэгэр күһүн балаҕан ыйыгар 1949 сыллаахха кэлбитим. Ийэм миигин хайдах армияҕа сэмэйдик атаарбытай да, ол курдук эмиэ сэмэйдик көрсүбүтэ. “Оо, оҕом сыыһа эн кэллиҥ дуу, хайа хайдаххыный, мин эйиигин икки, үс сыл сүтэрэ сырыттым, өллөҕө буолуо диэбитим, хата тыыннаах эргийэн кэллиҥ. Бээрэ, билиэҥҥэ түбэһэн сүтэ сылдьыбыт дииллэр ээ, хата, өлөрбөтөхтөр, кырбыыллар дииллэр, эйиигин төһө кырбаатылар, илииҥ-атаҕыҥ бүтүн дуо, ис доруобуйаҥ хайдаҕый? Көрдөххө син курдук”, — дии-дии аһын бэлэмнээбитэ. Сууна турдахпына көхсүбүн, түөспүн көрөн баран:

“Туох да баас-үүт онно суох. Чэ, бэрт эбит, аны төбөҕүн көрдөр эрэ”, — диэбитигэр төҥкөйөн биэрбитим, ийэм туппахтаан көрөн баран, сыллаан ылбыта уонна: “Туох да баара биллибэт, чэ барыта үчүгэй курдук”, — диэн баран, олус үөрбүтэ. Дьукаахтарын остуолга ыҥырбыта. Аһыы олорон ону-маны ыйыппыттара. Ийэм мин кэлбиппэр олус үөрбүт этэ, үөрэрэ да сөп, мин соҕотох оҕо этим.

Кэлээт да Хаҥалас таас чоҕор үлэлээн кыстаабытым, сайын ийэбэр тахсан, Үөдэйгэ Буденнай аатынан колхозка араас үлэҕэ сылдьыбытым. Сайын ортотуттан куоракка киирэн үлэ көрдөөн, үөрэххэ киирэ сатаан баран, хас да сиртэн аккаастатан үлэлээбэтэҕим даҕаны, үөрэммэтэҕим даҕаны, барытын автобиографиям мэһэйдиирэ үһү (билиэҥҥэ сылдьыбытым туһунан кадр отделлара биллэллэр эрэ, хайа эмэ биричиинэнэн үлэҕэ, ордук үбү-аһы тутар үлэҕэ ылбат этилэр). Оттон үөрэххэ техникумнар директордара “көтүтүүҥ уһун, арыгыһыт буолуоҥ, улахан киһигин, интернакка, уопсай дьиэҕэ ылбаппыт” диэн олуйсаллара.

Төрөөбүт оройуоммар — Чурапчыбар 1952 с. күһүн кэлбитим. Педучилищеҕа үөрэнэн истэхпинэ В.С. Алехин үүрэн үөрэммэтэҕим.

Онтон инбэлииттэр дьиэлэригэр үлэлии сылдьан кэргэн ылбытым — Пермякова Феврония Ивановнаны, 1953 с. оҕоломмуппут — Катяны. Ити сыл Чурапчыга көспүппүт, күһүн хойут (сэтинньи бүтүүтэ).

Ити кэмҥэ мин курдук киһини Чурапчыбар үлэҕэ кэбэҕэстик ылбат эбит этилэр. Кадр отделлара үлэҕэ ылыахтарын иннинэ эмиэ автобиографияҕын суруттараллара уонна ис дьыала оройуоннааҕы отделын начальнигын сөбүлэҥэ наада буолара. Онон ити икки суолу толорбутуҥ да кэннэ, туох эмэ биричиинэнэн аккаастаан кэбиһэллэрэ. Оттон  хара үлэҕэ, ону да бирикээһэ суох ылаллара.

Биирдэ райсоюзка тас ларёкка атыыһыт наада диэн биллэрии ааҕан баран, онно барбытым. Райсоюзка Тит Герасимович Сивцев бэрэссэдээтэл этэ. Киниэхэ киирэн, кинини уруккаттан билэр буолан, туох кыһалҕабын барытын кэпсээбитим. Кини миигин үлэҕэ ылыан баҕарара, кылаабынай бухгалтертан эрэ иҥнэрэ. Кинини ыҥыран баран, мин туспунан быһаара сатаабыта да, киһитэ аккаастыырын таһынан холдьоҕон тыаһаппыта. “Өссө билиэннэй буолан баран, үбү-аһы тутар үлэҕэ, буолан баран райсоюзка киирээри гынаҕын, бар мантан таҕыс”, – диир киһи буолла. Мин таҕыстаҕым дии. Тит Герасимович ыллыктаах, суобастаах киһи этэ.

Дьэ, онтон ыла үлэҕэ даҕаны, үөрэххэ даҕаны киириигэ биирдиилээн дьон бэйэлэрэ “буруйдаах” диэбит киһилэригэр олус кытаанахтык сыһыаннаһалларын билбитим. Оттон судаарыстыба өттүттэн миэхэ маҥнайгы бэрэбиэркэни барбыппыттан ураты ханнык да эккирэтии, ыйытыы, кэтэбил суоҕа, баҕар, сорохтор этэллэрин курдук баар эбит буоллаҕына, ол миэхэ мэһэйи оҥорботоҕо. Амурскай уобаласка үлэлиир кэммэр үлэҕэ даҕаны, үөрэххэ даҕаны киирэрим адьас көҥүл этэ.

Кэлин үлэҕэ, оччолорго “Мясомолпром” диэн тэрилтэҕэ, кини директора Иннокентий Никифорович Портнягин ылбыта. Дьэ, онтон ыла үлэҕэ сыстан, дьон тэҥинэн үлэлээн барбытым. Одьулуун арыытын собуотугар маастар көмөлөһөөччүтүнэн, кэлин Минусинскайга биир сыл курстанан баран, маастарынан үлэлээбитим. Кэлин оройуон сибээһигэр көс­пүтүм, онтон Хабаровскайга эмиэ курстанан баран, АТС-ка алта сыл технигынан сылдьыбытым.

1958 сыл сайыныгар биһиги Чурапчы иһигэр олорбуппут. Бу кэмҥэ райвоенкомунан омугунан бурят, майор званиелаах Дугаров диэн киһи олорбута. Дьэ, кырдьык да, баһыттан атаҕар тиийэ байыаннай тииптээх киһи этэ. Тутта-хапта сылдьара, саҥарар куолаһа, быһата, ийэтин иһиттэн байыаннайынан түспүт киһи курдуга. Ити кэмҥэ миэхэ военкоматтан бэбиэскэ тигинээн тиийэн кэлбитэ. Тута онно ыстанным. Дугаров миигин кытта кылгас кэпсэтиитин кэнниттэн, чиҥ-чаҥ куолаһынан ССРС Министрдэрин  Сэбиэтин ыйааҕын дуу, дьаһалын дуу ааҕан биэрдэ уонна: “Дьэ, мантан ыла олоххор туох да иҥнигэс суох, ханнык баҕарар үлэҕэ киирэҕин, партияҕа да киирэриҥ көҥүл, аны эн ГКСБК көрүүтүттэн-истиититтэн тахсаҕын”, – диэн баран эҕэрдэлээн, модьу-таҕа илиитин туттаран кэбиспитэ. Мин үөрэн, махтанан баран дьиэлээбитим.

Сотору, ыйтан эрэ ордон баран, эмиэ бэбиэскэ кэллэ. Бу сырыыга мунаара-мунаара бардым. Военком кабинетын аанын аһарбын кытта, дорооболоспутунан майор Дугаров туох эрэ кыра хоруопканы уонна кыра чараас киниискэни уунна уонна наҕарааданан эҕэрдэлээн эмиэ илиитин уунна. Мин соһуйан хаалан тута ыла охсубатым быһыылаах, аттыбар турар военком көмөлөһөөччүтэ, лейтенант күлэ-күлэ: “Ыл-ыл”, – диэбитигэр биирдэ ыллым. Баһыыбалаан баран, сири атаҕым билбэт гына үөрэн, дьиэбэр кэлэн дьоммун эмиэ үөртүм даҕаны, соһуттум даҕаны. Оччолорго арыгы дэлэй этэ, ити күн үлэлээбэтэҕим. Сарсыныгар, оччотооҕу сибээс  начальнига Василий Васильевич Маслов мөхпөтөҕө, кини истибит этэ, хата, правительственнай наҕарааданан эҕэрдэлии тоһуйбута. Мин туспунан урут да билэрэ. Дьэ, итинтэн ыла кынаттаммыт саҕа санаммытым.

Сэрии кыттыылааҕын аатын ыллаҕым, “Германияны кыайыы иһин” диэн бойобуой мэтээлинэн наҕараадаланнаҕым. Билиэҥҥэ сылдьыбытым туһунан киһи аайы кэпсии сылдьыбат этим. Ол бэйэтэ сиэрдээх, биричиинэлэрдээх. Сорохтор бэйэлэрэ көрдөһөн кэпсээммин истэн баран, сонно тута араастаан ханалытан, эн кэпсээҥҥин уларытан кэпсээн бараллара, сорохтор эбэн-сабан кэпсиир курдук этэллэрэ, сорохтор өссө кыыһырдахтарына үөҕэллэрэ даҕаны. Билиэҥҥэ сылдьыбыт киһи кэпсээнин бэйэтэ билиэҥҥэ сылдьыбыт киһи эрэ итэҕэйиэн сөп эбит диэн өйдөөбүтүм.

Сорох дьон эйиигин немецтэр өлөрбөтөхтөр, син икки сыл илдьэ сылдьыбыттар дииллэрэ, онон мин билиэнтэн кинилэр үтүөлэринэн орпутум курдук этэн таһаараллара. Ити олох сыыһа. Немецтэр билиэннэй лааҕырга төһө тыыннаах сылдьарын тухары үлэлээтин, оттон тулуйбатаҕына өллүн дииллэрэ. Онон билиэннэй тулуурдаах, оһуобай саталлаах, ураты дьулуурдаах буоллаҕына эрэ тыыннаах ордор. Оттон сорохтор эн лааҕыр олоҕуттан эдэр буолан ортоҕуҥ дии дииллэрэ. Итини эмиэ утарабын.

Мин тус бэйэ өйдүүрбүнэн, көрбүппүнэн, билбиппинэн даҕаны, мин курдук эдэр дьон кырдьаҕас дьоннооҕор эрдэ ыраллара, ыалдьаллара, өлөллөрө. Ол биричиинэтинэн эдэр киһи санаата ахсыма-дохсуна, өй-санаа өттүнэн тулуура суоҕа, санаабыччата, күүһүн-уоҕун кырдьаҕас киһи курдук ааҕан, кэмчилээн ороскуоттаабата буолар. Онон эдэр киһи эрдэ сылайар, ырар, онтон  сылтаан ыалдьар, өлөр даҕаны. Оттон көннөрү олоххо, биллэн турар, эдэр киһи кырдьаҕастааҕар бары өттүнэн ордуга биллэр, оттон лааҕыр диэн олох атын. Мин Илья диэн кэпсээбит эдэр киһим сүбэтинэн наар сааһырбыт, эбэтэр кырдьаҕас дьону кытта сылдьарым. Ити мин тыыннаах ордорбор туһалаабыта саарбаҕа суох.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии толоонугар илиибэр саа-саадах тутан, буулдьа, снаряд быыһынан сүүрэн, бомба, миинэ дэлби тэбиититтэн алҕаска тыыннаах ордон (сэрииттэн киһи алҕаска ордор дии саныыбын) баран, сэрии ветеранын аатын тута ылбатаҕым. Ол да буоллар, итинтэн санаабын түһэрбэт этим.

Мин даҕаны син дьон тэҥинэн өстөөҕү утары сэриилэспитим, билиэн алдьархайдаах ыар олоҕун түөспүнэн солоон тыыннаах орпутум, судаарыстыбам кичэллээх бэрэбиэркэтин ааспытым, кыра да куһаҕан өрүтэ суох буолан Гвардейскай чааска тиийэ сулууспалаабытым. Ол да иһин миэхэ, уон үс сыл буолан баран да буоллар, “Сэрии ветерана” диэн бочуоттаах ааты “Германияны кыайыы” иһин мэтээлинэн биэрдэхтэрэ дии.

Сэрии сылларыгар ханна даҕаны, хайдах даҕаны сырыттарбын атын омуктар иннилэригэр саха аатын түһэн биэрбэт иһин кыһанарым. Бэйэм омугум үчүгэй өрүттэрин куруутун кэпсиирим, билигин да ону  тутуһабын. Кырдьыга да, саха омук атын омуктартан ахсаан эрэ өттүнэн итэҕэс, онтон ураты тугунан да итэҕэһэ суох. Ону биһиги сэрии сылларыгар үчүгэйдик билбиппит. Атын да сэриигэ сылдьыбыт дьон итинник саныыллара буолуо диэн эрэнэбин. Биһиги, сэрии ветераннара, миигиттэн арыый аҕа саастаах дьон, мин саастыылаахтарым, мин бэйэм саныырбынан ураты ыарахан, хайа эрэ кирбии кэмҥэ төрөөн, үйэбитин атааран эрэбит. Ол курдук бу дьон:

— саастаах өттүлэрэ Гражданскай сэриигэ кыттыбыттара;

— культурнай революцияны ыытыспыттара;

— коллективизацияҕа актыыбынай кыттыыны ылан артыаллары, колхозтары    тэрийсибиттэрэ;

— биэстии сыллаах улуу бы­лааннар туолууларыгар ахтыыбынайдык үлэлээбиттэрэ;

— бастакы пионердар, комсомолецтар;

— стахановскай хамсааһын сылларыгар күргүөмнээхтик үлэлээбиттэрэ;

— кэлин Аҕа дойдуну кө­мүскүүр Улуу сэриигэ баран хор­сун быһыыны көрдөрбүттэрэ, бэйэлэрин судаарыстыбаларыгар бэриниилээхтэрин бигэтик биллэрбиттэрэ;

— эйэлээх олоххо олорон үчүгэйдик үлэлээн баран, билигин төһө да биэнсийэҕэ олордоллор, дьону кытта тэҥҥэ, ким тугу кыайарынан үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Дьэ, мантан ордук биир саха киһитин үрдүк арҕаһыгар өссө туох ууруллуой, суох, барыта уурулунна, ону саха киһитэ барытын тулуйда, кыайда, дьэ бу буолар дьиҥнээх дьоруой көлүөнэ диэн, мин бэйэм көлүөнэбинэн киэн туттабын!

Мин билигин кырдьан баран 1978 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсыбытым. Билиэҥҥэ түбэспит дьоло суох күммүн, сылдьыбыт эрэйбин, сырабын куруутун өйдүүр, үгүстүк түһүүр буоллум. Эдэр-чэгиэн сааһым икки сыла күдэҥҥэ көппүтэ, сэниэбин сиэбитэ, билигин көхсүбэр сүгэһэр, санныбар ыар таһаҕас буола сылдьар. Ол да буоллар мин бэйэбин син биир дьоллоох киһинэн ааҕынабын – алта уоммуттан лаппа таҕыстым, кэргэмминээн – Феврония Ивановналыын 35 сыл эйэлээхтик, иллээхтик олоробут. Уон оҕолоохпут, уонтан тахса сиэттэрдээхпит, онон ааппын ааттатар, олохпун салгыыр дьоннордоохпун. Сиэттэрим, оҕолорум  үчүгэйдик олоруҥ, үйэҕитин моҥооҥ!

Аҕаҕыт, эһэҕит

Николай Филиппов.

Ахсынньы 16 күнэ, 1987 с. – кулун тутар 5 күнэ 1988 с.

Чурапчы, Хадаар нэһилиэгэ “Үрүҥ Күөл” бөһүөлэгэ.

Сиэнэ Алгыс Филиппов, Кустуур орто

оскуолатын 7 кылааһын үөрэнээччитэ.