Сүрэх бааһа буолбут кырыктаах сыллар

Киирии тыл

 Хас да сыллааҕыта   Кустуур орто оскуолатын  үөрэнээччитэ Алгыс Филиппов эһэм ахтыытын хаһыакка таһаартараары аҕаллым диэн кумааҕыга сууламмыты оргууй остуолбар уурда. Арыйан көрбүппүт,  саһаран хаалбыт лиистэргэ былыргы массыыҥканан бэчээттэммит  дневник буолан таҕыста. Кини Чурапчы улууһугар Хадаарга олорор эһэтэ Николай Николаевич Филиппов сэрии кыттыылааҕа буоларын кэпсээтэ. Кини бу дневнигин суруйбута ырааппыт эбит буолан баран,  сэрии кэнниттэн билиэҥҥэ түбэспит «буруйугар» уһун кэмҥэ манабылга сылдьан, киэҥ эйгэҕэ таһаарбатаҕын, бу соторутааҕыта эрэ сиэнигэр туттарбытын бэчээттиибит. Саастаах киһи бириэмэтэ кэллэҕэ диэтэҕэ буолуо уонна ыччат дойдутун историятын кырдьыгын билиэхтээх, көлүөнэлэр ситимнэрэ салҕаныахтаах…

Николай Филиппов 18 сааһын туолаат бэбиэскэ тутан 1942 сыллаахха сэриигэ Чурапчыттан аттанар.  Забайкальскай стрелковай дивизияны сэрии  саамай уоттаах уйатыгар  —  Арҕаа Герман­скай фроҥҥа быраҕаллар. Алааһыттан ырааппатах 18-х эрэ эдэркээн уолчаан уот сэрии саамай  кырыктаах кыргыһыытыгар — Украинскай фронт 1310 полкатын минометнай ротатыгар пулеметчик буолан, Харьков куораты көмүскээн хабыр хапсыһыыга түбэһэн сэриилэһэр, сир-халлаан силбэспит алдьархайын көрөн  кытаанах тургутууну ааһар. Урусхалламмыт куораттар, дэриэбинэлэр, чугас дьоннорун сүтэрэн уолуйбут дьон аймалҕана, нууччалыы билбэтэ, үөһэттэн-алларааттан буомбалааһын, сир-халлаан  силбэһэр алдьархайа уол өйүн-санаатын ай­мыыр, киниттэн ураты тулууру ирдиир.

Инники кирбиигэ Харьков куораты көмүскээһиҥҥэ сэриилэһэ сылдьан  икки хос төгүрүктээһинтэн тахса сатааннар, 1942 с. билиэҥҥэ түбэһэр.  Бу билиэҥҥэ түбэһэн баран иккитэ куота сатаан тутуллан, үнтү сынньыллан, эрэй-муҥ бөҕөтүн көрөн, кыл саҕаттан салҕанан тыыннаах хаалан дойдутугар эргиллибитин туһунан кини ахтыытыгар суруллар. Бу ыар сылларга эдэркээн саха уолун тулуура, булугас, мындыр өйө, кытаанах ис тускула, ханныктаах да кытаанах түгэннэргэ киһилии сиэрин сүтэрбэтэҕэ, нуучча доҕорун өйөбүлэ, олоххо ураты тардыһыыта кини тыыннаах хааларыгар олук уурбута бу суруйуутугар бу баардыы арыллар.

Наталья Попова.

Сэриигэ аттаныы

1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр немецтэргэ билиэҥҥэ түбэһэн сылдьыбыт киһи эт-хаан өттүнэн эрэйдэнэр, аччыктыыр, ырар-сылайар, өй-санаа да өттүнэн эриллэр. Онон киһи бэйэтин мутугунан бырахпыт саҕа муҥур үйэтигэр ити түбэспит алдьархайын умнубат, ити алдьархай эйиигин кытта куруук сэргэстэһэ, ыар таһаҕас буола сылдьааччы. Ол да буоллар мин тус бэйэм, билиэҥҥэ сылдьыбыт эрэйдээх-сыралаах сылларбын, кэлин босхолонон да баран ыар таһаҕас гынан көхсүбэр сүгэ сылдьымаары, төһө кыалларынан, хайа сатанарынан умна эрэ сатыырым. Баҕар, ол да иһин буолуо, бэйэм умнугаммар тэптэрэн, үгүс сирдэр ааттарын, дьон аатын, дааталары ардыгар бүтүн сылынан, ыйынан да бутуйабын, дьыллар-күннэр аастахтарын аайы бииртэн биири умнан да иһэбин.

1923 сыллаахха Чурапчы оройуонугар Хоптоҕо нэһилиэгэр (Арҕаа Хоптоҕо) дьадаҥы, тыа оҕонньордоох эмээхсиниттэн төрөөбүтүм. Аҕам мин уон сааспар 1933 с. өлбүтэ. Оттон ийэм 1970 с. Хадаарга өлбүтэ. Мин иннибинэ икки уол оҕо төрөөн баран кыраларыгар өлбүттэр. Ийэм иккис кэргэнин араспаанньатынан – Платонова Варвара Петровнанан сылдьыбыта. Бэйэтэ Мугудай нэһилиэгэр Сивцев Петр (Токкооһун Бүөтүр) диэн киһиттэн төрөөбүт, сэрии кэмигэр эһэм, сэрии кэнниттэн эбэм өлбүттэрэ. Кинилэргэ хам-түм, биирдэ эмэ сылдьар этим. Аҕам Филиппов Николай Филиппович – Быыра Ньукулай диэн хос ааттааҕа.

Мин кырабар ыарыһах буолан, хойутаан оскуолаҕа үөрэммитим. Сэттис кылааһы бэйэбит оскуолабытыгар Дириҥ т/с орто оскуолатыгар 1940-1941 сс. үөрэх дьылыгар бүтэрбитим. 1941-1942 сс. үөрэх дьылыгар Чурапчы педучилищетын бастакы курсун бүтэрэн баран, от ыйын 23 күнүгэр армияҕа – сэриигэ барбытым.

Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ сахалары тута сэрии саҕаланарын кытта хомуйбуттара. Сэриигэ барыы сахаларга улахан долгуйууну, таһыттан көрдөххө, таһаарбатах курдуга. Хас сэриигэ барааччы бэйэтэ даҕаны, оҕолорун, кэргэттэрин сэриигэ атаарааччылар даҕаны хайдах эрэ буолуохтааҕын курдук тутталлара. Билигин санаатахха, сахалар сэриигэ аан маҥнай бары бүттүүн хомуллубуттара. Дьон доруобайдара, эдэрдэрэ элбэх оҕолорун, кэргэттэрин уһун сыллаах сут-кураан дьыллар буулаан турдахтарына аас-туор, туох да өттүнэн саппааһа суох олоххо быраҕаттаан барарга тиийбиттэрэ, ханнык да биричиинэ аахсыллыбат кэмэ этэ. Онон ытааһын-соҥооһун, айдаан киһи сөҕүөн курдук тахсыан сөп этэ. Ол эрээри киһи көрүүтүгэр да буоллар, дьону сэриигэ атаарыылар уу чуумпутук ааһаллара, оттон, дьиҥэр, киһи көрбөтүнэн харах уута тоҕуннаҕа аҕай дии. Биһиги, сахалар, туора дьон көрөн турдахтарына, бэрт улахаҥҥа, дэҥҥэ ытаһааччыбыт. Сорохтор  сөпкө этэллэр: арааһа, сахалар биһиги түҥ былыргы, бары омуктартан эрдэ үөскээбит, эрэйи көрбүт, сэриини да билбит, олох бары кыһалҕатын үгүстүк көрсүбүт, өрдөөҕүтэ ытаабыт-соҥообут, буспут-хаппыт омуктар быһыылаахпыт. Аҥардас олоҥхолортон да сабаҕалаатахха оннук буолуон сөп курдук. Ол иһин да, туохха барытыгар олус тулуурдаахпыт, туттунуулаахпыт, сэрэхтээхпит быһыылаах.

Дьон бөҕө барбыта, оччотооҕу бытархай колхозтарга оҕонньоттор, эмээхситтэр, саастарын ситэ илик оҕолор эрэ хаалбыттара. Онтон судаарыстыба колхозтарга биэрэр былаана итини аахсыбакка бары көрүҥнэргэ аччаабатаҕа үһү.

Бу аҕыйах ахсааннаах нацияттан – сахалартан, билигин чинчийээччилэр ааҕалларынан, бырыһыан быһыытынан ыллахха хайа да омуктартан итэҕэһэ суох киһи армияҕа – сэриигэ барбыт эбит.

Холобур, биһиги Чурапчы оройуонуттан үс тыһыынчаны эрэ кыра кыайбат киһибит барбыт. Бэрт аҕыйах киһи тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр хаалбыт.

Маны таһынан “эбиитин эмэһэҕэ тэп” диэбит курдук күһүн – атырдьах ыйыгар оройуон 41 колхоһун, Саха республикатын салалтатын дьаһалынан күүстэринэн – военнай кэминэн кыһайан, хоту Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ оройуоннарыгар фроҥҥа балык бултааһыныгар диэн ааттаан туох да кэпсэтиитэ суох, туох баар оҕонньоттору, эмээхситтэри, оҕолору, оннооҕор ыарыһахтары кытта көһөрбүттэр. Дьиэлэрин, сүөһүлэрин, малларын хаалларан, утуйар таҥастарын эрэ ылларан, дьөрү аһыыр аһа да суох оҕуһунан, сыарҕанан Бэстээххэ киллэрэн, онно күһүҥҥү тымныы түһүөр диэри аһаҕас халлаан анныгар, өрүс биэрэгэр сытыарбыттар – Хоту барар борохуоту күүттэрбиттэр. Сорохтор хайыы-үйэ Бэстээххэ өлбүттэр, ыалдьыы саҕаламмыт. Балаҕан ыйыгар хоҥнон баран, күһүн хаар кыыдамныыр буолбутун кэннэ Кэбээйигэ тиэрдэн өрүс биэрэгэр, кыһыл кумахха, аһаҕас халлаан анныгар түһэрбиттэр, туох да тутуу суох сиригэр балаҕан туттан, ону санныларынан таһан сорохтор онно кыстаабыттар. Сорохтор атын сиргэ оннук дьиэ дуомун туттан, хас эмэ дьукааҕынан олорон кыстаабыттар. Балыгы сатаан бултаабатахтар, тэриллэрэ да суох буолбут. Дьэ итинник элбэх оҕо, кырдьаҕас, ыарыһах дьон хоргуйан, тоҥон, ыалдьан өлбүттэр. Улахан көмүү да суох үһү, эгэ хоруоп кэлиэ дуо, быһата, буорга кистииллэр эрэ этэ диэн ийэм кэпсиирэ. Ити курдук төттөрү көһөн кэлиэхтэригэр диэри, чуолкайа суох ааҕыынан 2500 кэриҥэ киһи Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ оройуонугар өлбүт. Мин кэргэним Феврония букатын кыра 12-13 саастаах сылдьан, Алаҕар нэһилиэгиттэн соҕотоҕун дьону батыһан, эмиэ көһүүгэ барса сылдьыбыт. Дьоно – ийэтэ, маачаха аҕата өссө бу дойдуга – Алаҕарга хоргуйан, быраата мунан өлбүттэр. Арай кини соҕотоҕун, итиччэ кыра сылдьан, биһиги дьолбут тардан, тыыннаах ордон кэлэн Мындаҕаайы детдомугар иитиллэн, сааһа туолан тахсыбыт. Күндүлгэ (Чурапчы) инбэлииттэр дьиэлэригэр үлэлии сырыттаҕына – 1952 сыллаахха күһүн сэтинньи 25 күнүгэр холбоспуппут. Онон ийэҕит эмиэ эрэйи көрбүт эбит.

Онтон мин сэриигэ барар бэбиэскэни тутан, сэрии буолбута биир сыл буолбутун кэннэ, уон тоҕус сааспын туолбакка сылдьан барбытым. Гитлер Советскай Союһу кылгас кэм иһигэр чаҕылҕанныы кыайыыта табыллыбатах быһыылааҕа, ол иһин да биир сыл аастаҕа. Оройуоннааҕы военкомат оччоттон билиҥҥэ диэри олорор дьиэтин таһыгар, бараары туран, ааспыт сайын бастакы барааччылары атаарыы биир түгэнин туһунан хайдах эрэ өйдүү биэрбитим. Барааччылартан хас да киһи тыл эппиттэрэ. Кинилэр ортолоругар отутус сыллар биллиилээх комсомолецтара, гражданскай сэрии кыттыылаахтара, культурнай революцияны ыытыспыттар, колхозтары, артыаллары тэрийсибиттэр, косаревецтар, үлэ ударниктара, стахановецтар бааллара. Кинилэр бары Ийэ дойдуларын көмүскэлин иһин тыыннарын да харыстаабакка сэриилэһиэхтээхтэрин туһунан уоттаах-төлөннөөх тыллары эппиттэрэ. Уонна атаарааччылары кытта быраһаайдаһа-быраһаайдаһа арҕаа диэки хаамса турбуттара. Оччолорго суол да куһаҕанынан, транспорт да суоҕунан сэриигэ ылыллыбыттар Дьокуускайга диэри туос сатыы бараллара. Оттон бүгүн биһигини ким да атаарбатаҕа, барааччылар да аҕыйах этибит. Ол да буоллар итинтэн санаарҕаабыт киһи суоҕа. Ити сайын от ыйыгар 1942 сыллаахха этэ.

Чурапчыттан биһигини Дьокуускайга диэри Колодезников диэн Уус-Алдан киһитэ – ст. лейтенант, кадровай офицер арыаллаан тиэрдибитэ. Баран иһэн, дьиэбиттэн хоҥнорбор, соҕотох ийэм алааһы туоруохпар диэри балаҕанын аанын аһан туран миигин хараҕыттан сүтэриэр диэри көрөн турбутун өйдүү биэрэн, кыратык уйадыйан ылбытым, төһөлөөх ыарахан санааҕа ылларбыта буолуой. Оҕом эргиллэр эрэ, эргиллибэт эрэ диэхтээтэҕэ дии. Оттон мин, ийэм бу үлүгэрдээх умайар уот кураантан ханна баран, тугу аһаан, тыыннаах ордон, мин, баҕар, дьолго тыыннаах эргийэн кэлэрбэр баар буолар эрэ, суох буолар эрэ дии санаан баран, бэйэбин аралдьытынан, иннибэр хааман иһэр Протасов уолу дьээбэлээн кэтэххэ тыкпытым. Кини Хайахсыт нэһилиэгиттэн эмиэ мин курдук соҕотоҕун баран иһэрэ. Кинини кытта Мальтаҕа биир ротаҕа сылдьыбыппыт. Кэлин хаһан, хайдах тус-туспа барбыппытын өйдөөбөппүн, сэрииттэн эргиллибэтэх этэ.

Омугунан атааннаһыы суоҕа

1942 сыллаахха, сылы быһа даҕаны кэриэтэ, араадьыйаттан да иһиттэххэ,  хаһыаттартан да аахтахха, бары фроннарга кэриэтэ наар чугуйуу – уонунан куораттары, сүүһүнэн дэриэбинэлэри былдьатыы кэмэ этэ. Ол да буоллар, биһиги оччотооҕу кэмҥэ наар кыайыыга эрэллээх этибит. Онон хас сэриигэ барааччы кыайан-хотон, дойдутугар төннөн кэлэрин эрэ туһунан иһигэр бигэ эрэллээх, үчүгэй санаалаах буолара. Оттон, баҕар, дьоло суох түбэлтэ тосхойон, сэрии толоонугар өлөн да хааллахха, ол биһиги инники олохпут иһин геройдуу охтуу дии саныырбыт. Оччотооҕу кэм биһигини итинник ииппитэ. Сэрии кэмигэр биһиги пропагандабыт олус күүстээх этэ. Сэриилэһэр аармыйа ортотугар даҕаны, тыылга да үлэлиир нэһилиэнньэ ортотугар, сэриигэ биһиги Советскай норуоппут кыайыыга эрэллээх буолалларын туһугар күнүс олорбокко, түүнүн ситэ утуйбакка дьулуурдаахтык үлэлииллэрин иһин өйдөтөр, угуйар, үөрэтэр, модьуйар тыл туох баар сүмэһинэ, аба, күүһэ барыта туттуллубута.

Сэриигэ барбыт сахалартан Иркутскай уобаласка “Мальта” диэн тимир суол станциятыгар баар байыаннай гарнизону быһа ааспыт саллаат аҕыйах буолуо. Ленаны өрө өксөйөн, ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо туойуллар аатырар ыраас уулаах Ангара өрүһү эмиэ өрө өксөйөн, дьэ ити Мальтаҕа тиийэҕин.

Дьэ, саха бу сиргэ кэлэн эрэ баран, байыаннай форманы кэтэр, саллаат кытаанах бэрээдэктээх олоҕор олорор, нуормалаах аһылыгар, сындалҕаннаах байыаннай үөрэтиигэ киирэр. Советскай Союзка баар бары омуктары кытта аан маҥнай көрсүһэр. Оччотооҕу тыа, уһук сир үөрэҕэ суох сахата буһар-хатар. Онно аан маҥнай, өссө бастакы күҥҥүттэн ыла нууччалыы билбэт өлүүтэ мэһэйдиир, ити кэнниттэн утуйар ууҥ кылгаһа моһуоктуур, уугун хаммакка түҥ-таҥ бараҕын. Сотору аһыыр аһыҥ аҕыйаҕа күүскүн өһүлэр, дьүдэйэн бараҕын. Биир да мүнүүтэҕэ иллэҥ кэмиҥ суох курдук буолар, дьөрү дьоҥҥор сурук да суруйар кэм орпот.

Билигин санаатахха, оччолорго сэриигэ барбыт сахалар байыаннай бэлэмнэниини барар да кэмнэригэр, сорохтор сэриигэ киирэн да баран, нууччалыы билбэт буолан, эрэйи көрбүттэрэ. Нууччалыы билэр үөрэхтээх дьон аҕыйах этилэр. Санаан да көрдөххө, оччолорго тыа сиригэр олорор саха киһитэ ааҕар, суруйар эрэ этэ, ону да бэйэтин тылынан, оттон нууччалыы кэпсэтиэхтээҕэр буолуох, нуучча киһитин көрбүтэ да аҕыйах этэ. Ол киһи хайдах тиийээт да, атын тылы билэ охсуой? Ону баара оччотооҕу сорох командирдар итэҕэйбэт этилэр. Ити, биллэн турар, хомолтолоох. Оннооҕор аан дойдуга биллэр суруйааччы Солженицын үөрэнэр кэмигэр нуучча тылын мөлтөхтүк билэрэ мэһэйдээбитин туһунан ахтар дии. Маны таһынан аһылык уларыйыыта, бэйэ билэринэн олорбут олох уларыйыыта барыта ыарахан эрэ өттүнэн дьайбыта, ол да буоллар саха ити ыарахаттарга үөрэнэ охсубута, сотору атын омуктартан тугунан да итэҕэһэ суох саллаат буолбута, сэрии кэмин ыарахаттарын тулуйбута. Саха саллаата толоругас, ылыныгас, тулуурдаах уонна мындыр, куттаҕаһа суох саллаатынан биллибитэ, ол да иһин сэрии кэлин сылларыгар сахалары аармыйа хаһыаттарыгар хайгыыр буолан барбыттара үһү, арааһа, ол хайҕааһын оччолорго мээнэҕэ буолбатаҕа чахчы.

Мин Мальтаҕа сылдьан, нууччалыы билээри нууччалары кытта кэпсэтэрим. Биһиги араҥабытыгар син биһиги курдук тыа бааһынайдара, оробуочайдар буолаллар, оттон сахалыы эттэххэ, тойоттор оҕолоро үөрэхтээх да буолан буолуо, атын сулууспаҕа – инженернай, тутар, авиационнай чаастарга, флокка, байыаннай собуоттарга, академияларга, ИДьМ, ГКСБК сулууспалыыллара үһү. Биһиэхэ дэҥ кэриэтэ баар этилэр. Нууччалар, атын да омуктар эн хоту дойду киһитэ буолан баран, тоҕо килиэби сиигин, нууччалыы саҥараҕын, өссө араспаанньаҥ, аатыҥ кытта тоҕо нууччалыыный диэн ыйыталлара. “Саха сирэ киэҥ, соҕуруу оройуоннарыгар оннооҕор сэлиэһинэй үчүгэйдик үүнэр, ынах, сылгы төлөһүйэн үөскүүр”, — диирим. Ону соччо итэҕэйбэт этилэр. Оттон араспаанньабын Саха сиригэр 1632 сыллаахха нууччалар кэлэн, нуучча итэҕэлин ылыннаран, биһигини нууччалыы ааттаабыттара диирбин да олус сэҥээрбэттэрэ. Аҕа дойду сэриитин иннинэ Советскай Союз норуоттара билиҥҥи курдук буккуһа иликтэрэ. Онон хайа омук ханна, хайдах туттунан, тугунан дьарыктанан олорорун билбэт дьон олус үгүс этилэр. Үөрэхтээх өттө эрэ билэрэ. Хайа уонна оччолорго үөрэх, сайдыы да таһыма мөлтөх этэ. Маҥнай мин атын улахан омуктар биһигиттэн бары өттүнэн барытынан ордуктара буолуо дии саныырым, онтукам кэлин бииргэ сылдьан бардаҕым аайы олох атын буолан испитэ. Кинилэр мин сылайар кэммэр эмиэ сылайаллара, мин өйдөөбөппөр эмиэ мунаараллара. Биир тылынан эттэххэ, хайа баҕарар омук дьоно биһигиттэн — сахалартан тугунан да ордуктара, уратылара суох эбит. Сэрии кэмигэр нациялар икки ардыларыгар атааннаһыы олох суоҕа. Биһигини — кыра омуктары байыаннай кэм кытаанах сокуона абыраабыта. Омугунан атааннаһыыны кытаанахтык боболлоро. Онон да бу улуу сэриигэ эйэ дэмнээхтик сэриилэһэн кыайыыны ситистэхпит дии. Төттөрүтүн билигин сорох сирдэргэ нациялар икки ардыларыгар иирсээн тахсыах курдук. Ити биричиинэтин үөрэхтээхтэр билэн эрдэхтэрэ.

Харьков оройуонугар кыргыһыы

1942 с. Өктөөп бырааһын­ньыгын кэнниттэн аҕай буолуо, ити этэр Мальтабытыттан арҕаа — Германскай фроҥҥа аттаммыппыт. Мин аан маҥнай тимир суолунан айанныыр буолбутум. Былыр өссө ыраахтааҕылаах Россия саҕана тутуллубут, Советскай Союһу ортотунан тыыран Москваттан уһугун Владивостокка тиийэр тимир суол кытаанах ыстаал сиһигэр олорон айаннаабытым. Күннэри-түүннэри, ардыгар сорох сирдэргэ уһуннук тура-тура, Москва куоракка балайда туран баран, салгыы айаннаан Смоленскай уобаласка тиийэн, биһиги 19-с Забайкальскай стрелковай дивизиябыт тохтообута. Мин чааһым 1310 СП биир кыра дэриэбинэҕэ тохтообута. Бу дэриэбинэни урут немецтэр ыла сылдьыбыттар эбит. Манна биһиги үгүс киһини, ордук кырдьаҕастар кутталтан-уолуйууттан өйдөрүттэн тахсан баран, билигин да көнө илик дьону элбэҕи көрбүппүт. Сураҕынан иһиттэххэ, кинилэр оҕолорун, кэргэттэрин немецтэр көрдөрбүтүнэн өлөртөөбүттэрэ үһү. Ханнык эрэ биричиинэнэн биһиги чааспытыттан үс киһини разведка отделениетыгар 1 нэдиэлэ устата ылбыттара.

Манна отделение командирын кытта икки киһи барсыбыт. Миигин наар кэлбит суолбутун маната ханнык эрэ дэриэбинэ таһыгар баар сарайдарга хааллараллара. Биһиги суолбутунан кэлбит дьону туох да сэрэтиитэ суох ытыахтаахпын. Бэйэлэрэ иккиэйэҕин дэриэбинэҕэ бараллар, онно немецтэр тураллара  биллэр этэ, 3-4 чаас буолан баран төннөллөр.

Мин аан маҥнай бу дэриэбинэттэн инники кирбиигэ эстэр сэрии сэбин тыаһын истибитим. Манна өр буолбатахпыт, биһиги дивизиябытын соҕуруу Украинскай фроҥҥа бырахпыттара. Оччолорго Украинаҕа ханнык ааттаах фроннар баалларын билбэтим. Фроннар ааттара сотору-сотору уларыйар эбиттэр. Баран иһэн наар немецтэр ыла сылдьыбыт сирдэринэн айаннаабыппыт, онон умайбыт, алдьаммыт дэриэбинэлэри, куораттары, тимир суол станцияларын илэ харахпынан көрөн дьулайбытым. Айаммытыгар сорох сирдэргэ сатыы сууккаҕа 10-нуу, 50-нуу килэмиэтири барарбыт. Салгынтан өстөөх самолеттара саба түһүүлэригэр түбэһэрбит. Итинник айаннаан уруккута Украина киин куората буола сылдьыбыт Харьков куоракка кэлбиппит. Ити 1942 сыл кулун тутар бастакы күннэрэ этэ.

Манна Харьковка сэрии син биир инники кирбиигэ курдук этэ. Оттон фронт инники кирбиитэ Харьковтан арҕаа, Балкино куорат оройуонугар баара. Онон чугас да буолан буолуо, сэрии тыаһа субу чугас баҕайы баар курдуга. Ыраах тэбэр буускалар снарядтара куораты алдьаталлара. Самолеттар күнү-түүнү быһа буомбалыыллара. Биһиги ротабыт (минометнай рота этэ – 82 мм) куорат иһигэр турбута, арааһа, ХТЗ (трактор собуота) оройуона буолуо, хайдах эрэ өйбөр оннук баар. Харьков куоракка сэриилэһэр кэммэр мин сылдьыбыт минометнай ротам капитан Стакелбер хамаандалыыр батальонугар баара. Оттон ити батальон политруга ст. лейтенант Лазаревич этэ. Кини кулун тутар 11 дуу, 12 дуу күнүгэр куорат иһигэр сэриигэ өлбүтэ. Биһиги ротабыт командирдара кинини буулдьа аннынан көмсөн кэлбиттэрэ.

Стакелбер уонна политрук Лазаревич  Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыгар биллэр дьон. 1310 стр. полк III батальона 1941 сыллаахха Москва к. “Серп уонна Молот” собуот рабочайдарыттан — компартия чилиэттэриттэн уонна кандидаттарыттан таҥыллыбыта үһү. Биһиэхэ ол туһунан полит дьарыктарга политруктарбыт кэпсииллэрэ. Мин билигин ити 1310 стр. полк III батальонугар сылдьан сэриилэспиппититтэн киэн тутта саныыбын.

Өстөөх улам чугаһаан, кулун тутар 11-12 күннэригэр куорат иһигэр хабыр хапсыһыылаах сэрии буолбута. Хас куорат кварталын иһин сэриилэспиппит уонна куорат иһигэр буккуһан хаалбыппыт. Куорат үгүс өттүн өстөөх сэриитэ ылбыта. 13 чыыһылаҕа өстөөх самолеттара адьас аллараанан көтө сылдьан ыарахан буомбаларынан куораты улаханнык алдьаппыттара. 15 чыыһыла күн өстөөх сэриитэ биһигини ырааҕынан төгүрүйбүтүн туһунан эппиттэрэ уонна төгүрүктээһинтэн кыра-кыра бөлөхтөрүнэн тахсарга бирикээстээбиттэрэ. Өстөөх куораты ылбыта. Мин төгүрүктээһиҥҥэ 5-6 күн сылдьан баран, кыратык дьон итэҕэйиэ диэбиппин кэпсиэхпин баҕарабын. 5-6 күн наар илин диэки түспүппүт. Бастакы күммүтүгэр биһигини кытта икки илиитигэр кыратык баас ылбыт ст. лейтенант сылдьыбыта уонна биһиги бөлөхпүтүн ити күн салайбыта. Кини мин сахабын истэн: “Аа, мин кинилэри билэбин, истэбин”, — диэбитэ.  Ити икки ардыгар барык-сарык буолбута. Мантан инньэ наар түүнүн айанныыр буолбуппут. Биһигини кытта биир ханнык эрэ сулууспа капитана сылдьыһара.

Нөҥүө күнүгэр буолуо, биир воинскай чааска холбоспуппут. Ст. лейтенаны итинтэн ыла көрбөтөҕүм, кини госпитальга дуу, санчааска дуу барбыт буолуохтаах. Түүнүн ити чааһы кытта барсыбыппыт. Барыбытын тус-туспа араарбыттара. Миигин ручной пулеметчик оҥорбуттара, иккис нүөмэрим дискэлэри сүкпүтэ. Сарсыарда халлаан сырдыыта биир кыра дэриэбинэттэн немецтэр уот аспыттара. Биһиги чааспыт икки танкалаах этэ. Ручной пулеметчиктарга немецтэр уот аһар точкаларын утары уот аһарга бирикээс биэрбиттэрэ. Ити точкалар, барык-сарык буолан, уоттаах буулдьанан сирдэтэн хантан ыталлара үчүгэйдик көстөрө. Сотору немецтэр дэриэбинэттэн тыаҕа куоппуттара, ол да буоллар биһигини итиннэ төгүрүйэн кэбиспиттэрэ, онон төгүрүктээһин иһигэр төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиппит. Ити сылдьан били маҥнайгы күн ст. лейтенаны кытта сылдьыспыт уолаттарым бары биир сиргэ холбоспуттарын көрсө түспүтүм, хата, дьонум миигин көрөөт да бары: “Кэл манна, биһиги бу баарбыт”, — дии-дии үөрүү бөҕөнөн көрсүбүттэрин билигин да махтана саныыбын. Били капитан эмиэ баара, оннооҕор кини сөбүлээбит хараҕынан көрөн турара. Миигин тылынан дьээбэлии көрсүбүтэ, “Циркач” диэн ааттыыра. Итинтэн биһиги хараҥа буолбутун кэннэ немецтэр ракеталарын быыһынан онон-манан күлүктэнэн тахсыбыппыт. Бу сырыыга арыый элбээбит этибит.

Аны капитан биһигини хамаандалаабыта. Капитан мин ручной пулемётум төһө да аҕыйах буулдьалааҕын иһин бырахтарбатаҕа. Түүнүн барарбыт, күнүһүн бурдук отугар эбэтэр туох эмит күлүгэр саһарбыт. Биирдэ киэҥ да киэҥ бааһынаҕа бурдук отугар сыттахпытына, немецтэр артиллериянан ытыалааһыны оҥороору гыммыттарын, капитан: “Маны тохтотуохха наада”, — диэн кинилэри ытыалыырга бирикээс биэрбитэ, биһиги ытарбытын кытта бары бурдук отторуттан уот аспыттара. Немецтэр биһигини утары автоматынан утары уот аспыттара да, сотору куоппуттара.  Биһиги немецтэр төгүрүйбүт кирбиилэригэр хараҥаҕа алҕас киирбит этибит, ону капитан сырдаабытын кэннэ картатын көрөн баран биһиэхэ эппитэ. Кинилэртэн ырааҕа суох биһиэннэрэ баар буолуохтаахтар. Ол гынан баран ити үлүгэр өстөөх күүһүн мунньуммут сирин көрөн туран, итинэн бэйэбит дьоммутугар бара сорумматахпыт. Онон немецтэр артподготовкалара тохтотуллубута. Биһиги сонно тута тыанан илин диэки түспүппүт. Икки немецкэй самолеттар кэлэ охсон ытыалаан хас да бурдук отун умаппыттара. Төгүрүктээһин иһигэр кэлин даҕаны кыра ытыалаһыы, немецтэри түүн да, күнүс да көрсө түстэххэ баар буолар, биһиги хамаандабытыттан, дьолго, ким да өлбөтөҕө, бааһырбатаҕа.

Нуучча улуу худуоһунньуга Репин Украинаҕа Чугуев куоракка төрөөбүтэ үһү. Ити куорат арҕаа өттүгэр баар үрдэлгэ 2 дуу, 3 дуу дьиэлээх хуторга түүн кэлбиппит. Хас да хонукка аһыыр-аһаабат икки ардынан сылдьан, олус сылайан, аччыктаан, олох быстан хаалбыппыт. Хутор биир дьиэтигэр сэрэх бөҕөнөн киирэн дуома да буоллар аһаан, буспут уу иһэн баран, шоссе суолунан немецтэр массыыналарын уоттарын быыстарынан туораан, дьэ бэйэбит дьоммут инники кирбиилэригэр тиийэр буолбуппут. Бу эмиэ туһугар улахан кыайыы этэ. Туох куттал, ыарахан барыта кэннибитигэр хаалбыта, төгүрүктээһинтэн тахсыбыппыт. Бэйэбит дьоммутугар кэлэрбитин кытта испииһэккэ ылбыттара уонна атын эмиэ тахсыбыт дьону кытта Северскэй Донец өрүс илин биэрэгэр илпиттэрэ. Ити кулун тутар 19 күнэ этэ. Баҕар, 20-тэ эбитэ дуу.

Манна биһиги сэриилэрбит сайыҥҥы быһаарыылаах кимэн киирии буолуор диэри оборонаҕа сыппыттара. Мин бэйэм чааспар, 1310 СП кэлбитим.

Төгүрүктээһинтэн тахсыым туһунан дьэ итинник.

Салгыыта бэчээттэниэ.