Байыаннай хирург

Эмчит Тимофей Сосин туһунан оҕо сылдьан ийэбиттэн элбэхтэ истэрим. Кэлин кини биллэр мелодиспыт, элбэх ырыалар ааптардара, медицинскэй наука кандидата Виталий Андросов аҕата буоларын билбитим.

Бүгүн күндү ааҕааччыларбар номоххо киирбит III рангалаах байыаннай хирург, медицинскэй сулууспа майора Тимофей Егорович Сосин туһунан сырдатыахпын баҕарабын. Кини уоттаах сэриигэ үгүс ахсааннаах сэбиэскэй саллаат үрүҥ тыынын быыһаабыта.

Буденнайтан бэстилиэт бэлэхтэппитэ

Тимофей Сосин 1915 сыллаахха Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун Моорук Суолатыгар күн сирин көрбүтэ. 1930 сыллаахха Бүтэйдээх сэттэ кылаастаах оскуолатын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Кини 1929 сыллаахха Москваҕа пионердар Бүтүн Союзтааҕы маҥнайгы слеттарыгар кыттыыны ылбыта. Онно Надежда Крупскаяны уонна Ленин балта Мария Ульянованы кытта көрсүбүт.

Семен Буденнайтан сиби­ниэһинэн кутуллубут оонньуур бэстилиэт бэлэхтэппит. Дойду араас муннугуттан мустубут оҕолортон тугунан эрэ чорбойор буолан, сүдү киһиттэн бэлэх ууннардаҕа. Тыа сирин муҥкук уолчаана дойдубут тэбэр сүрэҕиттэн үгүһү билэн-көрөн кэлбитэ. Баҕар, ити сырыыта кэлин Тимофей Егорович үөрэҕин салгыырыгар төһүүнэн буолбут буолуон сөп.

Кини оскуола кэнниттэн Дьокуускайдааҕы медицинскэй техникумҥа үөрэнэ киирбитэ. Иккис курс кэнниттэн салгыы Москваҕа Сеченов аатынан бастакы медицинскэй институкка үөрэнэ барбыта. Манна Тимофей туйгуннук үөрэммитэ.

«Норуот өстөөҕүн» көмүскээтэ диэн

Тимофей Сосин институту үөрэнэн бүтэрэн баран, Дьокуускайга бэйэтин идэтинэн үлэлээбитэ. Итиннэ саҥардыы үлэлээн эрдэҕинэ, баара-суоҕа 23 саастааҕар эрэ Саха АССР доруобуйа харыстабылыгар наркомун солбуйааччытынан анаабыттара.

Кини Аммаҕа команди­ровкаҕа сылдьан, НКВД-лар норуот өстөөҕөр туох да сыһыана суох Гаврильев диэн учууталы кырбаан өлөрбүттэрин кистэтэ сатаабыттарын, кырдьыгынан ыспыраапка суруйбут. Кини дьолугар соҕурууттан бэрэбиэркэ кэлбит кэмэ үһү. Онон Аммаҕа буруйа суох хаайылла сытар 80-ча киһи босхоломмут. Оттон НКВД үлэһиттэрэ үлэлэриттэн уһуллубуттар.

Оччолорго хорсун, күүстээх санаалаах эрэ киһи кырдьык иһин туруулаһыан, НКВД-ры утары барыан сөптөөҕө. Ити туһунан Устин Нохсоороп мэлдьи кэпсиирэ үһү.

Ити кэмҥэ наркомунан үлэ­лии олорор Ефрем Кузьмин диэн киһини хаайан кэбиспиттэр. Тимофей Сосин кини буруйа суоҕун билэрэ. Ол иһин Кузьмин дьонугар хамнаһын бэрдэрэ олорбут. Итинтикэтэ иэстэбиллээх буолбут. «Норуот өстөөҕүн» көмүскээбитин иһин наркомакка  үлэтиттэн уураппыттар. Карьерата итинэн бүппүт. Бу кэнниттэн Тимофей Егоровиһы Чурапчыга бырааһынан үлэлэтэ ыыппыттар.

Дьон киһини хайҕыыллара үчүгэйин үчүгэй эрээри, итинтикэҥ икки өрүттээх. Дьон хайҕабылын сатаан туһамматаххына, букатын сайдыаҥ суоҕа, наар мин бэрпин диэн түөскүн охсуна сылдьыаххын сөп. Иккис өттө дьон хайҕалын сатаан истиэххэ, онуоха достуойунай буолуохха наада. Дьэ маны уйар, кыанар киһи аҕыйах. Хара тураах курдук хайҕаммытын уйбакка, киһиргэнэр, мин бэрпин дэнэр дьон бааллар. Оннук эрэ буолумуохха наада.

Тимофей Сосин

Кытайга бырабыыталыстыба сорудаҕынан

Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Илья Винокуров сүбэтинэн уонна көмөтүнэн Тимофей Егорович Москваҕа үс ыйдаах курска үөрэнэ барбыта. Бука сэрэйдэххэ, манна сүгүн сырытыннарыахтара суоҕа диэн ытык киһибит кинини ыыттаҕа.

Кини ити курсу үөрэнэн бүтэрбитин кэннэ олох туора сиргэ, Узбекистаҥҥа Кара-Калпакскай АССР Тахта-Купырскай оройуонугар, бырааһынан үлэлэтэ ыыппыттар. Дьиҥэр, оччолорго Саха сиригэр быраас идэлээх киһи наада бөҕө буоллаҕа дии.

Манна үлэлии-хамсыы сы­рыт­­таҕына, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. 1941 сыллаахха Тимофей Сосины разведка кылаабынай управлениетын Генеральнай ыстааба Кытай Синьцзян провинциятыгар командировкаҕа ыыппыт. Кини ити туһунан тугу да кэпсээбэтэ үһү. Арай автобиографиятыгар «Сэбиэскэй бырабыыталыстыба сорудаҕын толорбутум» диэн суруйбут.

Итини таһынан Тимофей Егорович аатыгар Кытайтан хаста да харчы кэлбит. Ол харчытын оҕо тэрилтэлэригэр биэрбит. Кытай судаарыстыбаннай деятелин Мао Цзэ-Дуну уонна биир суруйааччыны эмтээбитин туһунан кэпсээн баар. Ол эрээри итини бигэргэтэр докумуон суох.

Госпиталь начальнига

Тимофей Сосин Кытайга сылтан ордук кэм устата коман­дировкаҕа сылдьыбыт. 1942 сыллаахха командировкаттан дойдутугар кэлээтин кытта, Донской фроҥҥа ыыппыттар. Сталинградтан сүүрбэ биэрэстэ ыраах сиргэ госпиталлара баар үһү.

Кини Курскай Тоҕой уоттаах сэриитигэр эмиэ кыттыыны ылбыт. Манна кинини госпиталь начальнигынан анаабыттар. Өстөөх сөмөлүөттэрэ сотору-сотору кэлэн буомбалыыллара үһү.

Сталинград иһин кыргы­һыыга Тимофей Егорович сулуус­палаабыт полевой госпитала барыта 5 тыһыынча бааһырбыт байыаска көмө оҥорбут.

1943 сыллаахха от ыйыгар госпиталы Курскай Тоҕойдооҕу кыргыһыыга инники кирбииттэн үс биэрэстэ чугас ойуурга көһөрбүттэр. Манна өстөөх олус чугас буолан, күн ахсын сүтүгү, сиэртибэни таһаара турара үһү. Бу кыргыһыыга госпиталь 4,5 тыһыынча кэриҥэ бааһырбыкка көмө оҥорбут.

Итилэри таһынан Тимофей Сосин Запорожье куораты босхолооһуҥҥа, Днепр өрүһү туорааһыҥҥа кыттыыны ылбыт. Ол кэнниттэн Николаев куоракка икки аҥаар ый устата 3,5 тыһ. киһиэхэ көмө оҥорбуттар. Ити байыастартан 800 киһи үтүөрэннэр, хаттаан фроҥҥа атаарыллыбыттар.

Ынчык, ытабыл — барыта баара

Кини сэриигэ сылдьыбытын туһунан ахтыытыгар бу курдук суруйбут: «Сэрии мин доруобуйабын улаханнык алларыппыта. Ньиэрбэм улаханнык мөлтөөбүтэ. Кытайтан төннөн кэлээт да, тута Сталинградтааҕы полевой госпиталь начальнига буолбутум. Бу чахчы аад үлэтэ этэ. Эн Дьокуускайга сүөһү өлөрөр сиргэ сылдьыбытыҥ дуо? Суох буоллаҕына, хараххын быһа симэн баран, хайдах буолуохтааҕын санаан көр. Хараххар хаан-сиин, сүгэнэн чэгиэн эти сэймэктээһин көстөр. Ити мин эйигин урукку өттүгэр өлүүнү-сүтүүнү көрбөтөх киһи диэн, буойунаны санаттым. Дьиҥэр, полевой госпиталь диэн букатын атын… Фронт инники кирбиититтэн 2-3 километр чугас. Сэрии уота-күөһэ, тыаһа-ууһа бу турар. Аптамааккын аттыгар ууран туран, сибилигин аҕай чэгиэн эттэрэ сэймэктэммит, ыарыылара урудуйа илик (үксүгэр маҥнайгы көмө оҥоһуллубатах дьоҥҥо) бааһыр­быттарга суһал эпэрээссийэ оҥоробут. Кимэн киирии кэмигэр биир бааһырбыты оҥоро турдаххына, икки-үс, ардыгар оннооҕор элбэх киһи эпэрээссийэни кэтэһэн сыталлара. Ынчык, ыһыы-хаһыы, ытабыл — барыта бааллара. Дэлэлээх киһи тулуйбат үлүгэрэ. Хастыы эмэ хонукка утуйбакка да, сынньаммакка да үлэлиирбит. Ол быыһыгар госпитальбытын немецтэр кэлэннэр төгүрүйэн кэбиһэллэрэ. Онуоха көрөн туруохпут дуо? Аптамааппытын ыламмыт, хардары ытыалаһан, сэриилэһэн барарбыт. Мин билигин ыраах тыылга госпитальга сылдьыбыт бэйэм коллегаларбын, биһигини кытта холоотоххо, олох «курортка» үлэлээбит дьон диэн ордук саныыбын». 

Ити курдук, Тимофей Егорович киһи хараҕар көрөн олорор курдук гына Аҕа дойду сэриитигэр сылдьыбытын туһунан ахтан суруйбута.

Бар дьонун махтала

Хомойуох иһин, сотору­тааҕыта олохтон туораабыт чулуу киһибит уола Виталий Андросов миэхэ аҕатын туһунан бу курдук кэпсээбиттээх.

— Мин истэрим тухары аҕам туһунан мэлдьи үчүгэйи эрэ, бэртээхэй эмчитин, үтүө майгытын туһунан кэпсииллэр. Бар дьонун махталын ылыан ылбыта. «Мин дьонтон элбэҕи күүппэппин. Ол мин диэхтээн… Баара-суоҕа Түмэппийбин», — дэнэрэ үһү. Мин саныахпар, айылҕаттан айдарыылаах эрэ дьон мин аҕам олорбут олоҕун олоруохтарын сөп. Амма Алтаныгар тымыр быстан, өйүн сүтэрбит, хамсаабат буолбут киһини сахалыы эмтээн атаҕар туруорбут үһү. Саха быһаҕынан эпэрээссийэ оҥорбутун туһунан кэпсээн баар (ийэм итини кэпсиир буолара. — Авт.).

Тыа сирин балыыһаларыгар элбэх ыарыһаҕы эпэрээссийэлээн, үтүөрдүбүт. Кини эпэрээссийэтин кэнниттэн дьон ириҥэрбэттэрэ да үһү, — диэн сэһэргээбитэ Виталий Тимофеевич.

Кэлин Тимофей Егорович Сосин өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай балыыһаҕа өр кэмҥэ үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Маннык чулуу дьоммут үтүө ааттара умнуллуо суохтаах.

Людмила НОГОВИЦЫНА