Ийэ кэриэһин суолдьут сулус оҥостон

Сыл-хонук биир күдьүс устан элэгэлдьийэн иһэр. Ону сэргэ, киһи олоҕо түннүгүнэн чыычаах элэс гыммыт түргэнинэн ааһан хаалар абатын, кырдьаҕас эрэ киһи өйдүүр уонна билинэр дьэбир кэмэ тиийэн кэлиитэ – айылҕа мүччүрүйбэт сокуона.

Улуу Кыайыы күнэ тиийэн кэллэ. Бүгүҥҥүтэ Арассыыйа норуотун сомоҕолуур соҕотох бырааһынньык, бэлиэ күн ордон хаалла диэтэххэ, оннук улахан сыыстарыы буолуо суоҕа. Аныгы Арассыыйаҕа бэлиэтэнэр бырааһынньык аҕыйаҕа суох, бэл, сомоҕолоһууга анаммыт күннээхпит…

Ол ааспыт уоттаах сэрии кыттыылаахтара, оччолорго тыылга инчэҕэй эттээх тулуйбат күүстээх ыарахан үлэтин, өлөр-өлбөт икки ардынан мөхсөн, тиһэх иҥиир быстыытынан сыралаһан, дойду кыайыытын уһансыбыт уһулуччулаах көлүөнэ тобох дьоно, бүгүҥҥү күннээххэ онон-манан ордон хааллахтара. Оттон сэрии сылларыгар кыракый уонна обургу саастаах оҕолор – бүгүн 80-90 саастаах аарыма кырдьаҕастар.

Сайылыкка

Ааспыт 90-с сылларга, 1935 сылга төрөөбүттэри киллэ­рэн туран, өрөс­пүүбү­лүкэбитигэр «Тыыл бэтэрээнэ» диэн социальнай чэпчэтиилэрдээх анал категория олохтоммута. Ол кэнниттэн «Сэрии сылларын оҕолоро» анал категорияны туруорсуу уһун сылларга салҕанан барбыта. Арассыыйаҕа, сэрии бүтэн биэрбэт дорҕоонун уораана, бу көлүөнэнэн дьэ бүтэһиктээхтик түмүктэниэ дуо? Арассыыйаҕа үгүстүк хатыланар бэргэн этии баар: «Сэриигэ өлбүт тиһэх саллаат көмүллүөр диэритин, ол сэрии бүппэт». Маны көннөрү суолтатыгар этиллибит кылбар тыллар курдук ылыныахха сөп. Атын өттүнэн, дириҥ суолтатын эккэ-хааҥҥа, сүрэххэ иҥэрэн сылдьары эрэйэр тыллар буолаллар.

Олох хаҕыс, айылҕа мүч­чүрүйбэт сокуонунан, биһиги, суруналыыстар, аны сэрии сылларын оҕолорун туһунан кэпсиир уонна суруйар уочараппыт ыган тиийэн кэллэ. Биир идэлээхтэрим өрүүтүн бэлиэтииллэринии, сэрии тиэмэтин биир «сүрүн дьоруойунан» оччотооҕу оҕо – бүгүҥҥү ытык кырдьаҕас инники күөҥҥэ тахсар.

Варвара Сергеевна Иванова (Зверева) 1938 сыллаах төрүөх. Бу муус устар бүтүүтэ 81 сааһын бэлиэтээн олорор. Ийэтэ, Батаах кыыһа Настаа, аар-саарга аатырбыт Сэргэй Сибиэрэптэн—Кыыл Уолуттан 11 оҕону төрөтөн, ол онтон аҕыһын тыыннаах тутан хаалан, улаатыннартаан киһи-хара, ыал-күүс оҥортообут Иэйэхситтэн анатыылаах Ийэ, саха биир ураты хоһуун дьахтара буолар.

Улахан киһи олоҕо, бэлиэ киһи сылдьыбыт сырыыта, былыр даҕаны, дьоҥҥо-сэргэҕэ иһиллибэт-биллибэт, кэпсэл, сонун-нуомас, хоп-сип буолбатаҕа суох. Билиҥҥи «сулустарга» чэпчэки: харчытын төлөөн туран, тэлэбиидэнньэҕэ, бэчээккэ тахсыахха, сыгынньаҕын хаартыскаҕа түһэн төһө баҕарар аатырыахха сөп. Былыргы хайа эрэ түҥкэтэх нэһилиэккэ, ыраах ойдом алааска олохтоох саха киһитигэр «пиарданыы» улахан уустуктардааҕа өйдөнөр. Ол үрдүнэн, дьон-сэргэ барахсан дьээбэни сэргиир, дьиибэни өйүгэр хатыыр, истибитин иһигэр туппат, көрбүтүн кэпсэл оҥостор кыыбаҕата, билиҥҥи бастыҥ технологиялартан тугунан да хаалсыбат этэ.

Кыыл Уола ойоҕуттан арахсан, эдэр дьахтарга барарыгар Настаата илиитигэр 7 оҕолоох, ахсыһын ыарахан хаалар. Саамай улахана Борокуоппай хороччу улаатан эрэр уол, уоннааҕылара онтон кыра-кыра дьон, өссө төрүү илик оҕо хаалаллар. Кэргэнниилэр тэйсиилэрэ сэрии сылларыгар саҕаланан баран, соннук бүтэ илигинэ арахсыбыттар. Алдьархайдаах суол, сэрии аас-аччык сылларыгар 8 оҕолоох дьахтар аҥаардас хаалан хаалара. Куһаҕанын талан эттэххэ, бу оҕолор биир-икки кыһыннаах дьон буолуохтарын сөптөөҕө.

Урукку үөрэх миниистирдэрэ

Сэргэй Охо­ноо­һойобус бэйэтин билинэн барбыт киһи эбит. Си-дьүгээр буолбатах, эдэр ойоҕор сэттэ оҕону оҥорон тирилитэн кэбиспит. Бу хайдаҕый?! Тус бэйэм, эр киһи элээмэтэ буоламмын, оҕонньору улаханнык хайгыы, сөҕө-махтайа санаатым. Сэриигэ уонна тыылга норуотун үс гыммыттан биирэ кэриҥин сүтэрбит саха омугар, Сэргэй Сибиэрэп — Кыыл Уола дьоһуннаах кылаатын киллэрбит киһи эбит диэхпин баҕарабын. Өссө аһара түһэн «уорбалыыр» буоллахха, оҕонньор ити «аҕыйах» оҕонон дуоһуйан хаалбатах буолуохтаах. Сэрии сылларыгар Ньурба тыйаатырыгар артыыстаан, онтон кэлин өлүөр диэри, ускуустуба биллиилээх дьиэйэтэлин быһыытынан, хотунан-соҕуруунан сойуппакка сылдьыбыт кырдьаҕас буолар.

— Ийэм Анастасия Потаповна уруккута сэниэ ыал соҕотох кыыстара эбит. Кини ийэтэ, биһиги эбэбит Ульяна Васильевна наар биһигини кытта бииргэ олорон, оҕолору барыларын улаатыннарсыбыта. Ийэм — пиэримэ үлэһитэ, хараҥаҕа дьиэтиттэн барар, киэһэ хараҥаҕа кэлэр. Биһиги, оҕолор,күнү быһа эбэбит дьаһалыгар сылдьабыт. Улахан убайбыт Проня сайын куска, кыһын куобахха туһахтаан бултуйан, улаханнык абырыырын өйдүүбүн. Аҕата, араҕан бара илигинэ, бэйэтин кытта илдьэ сылдьан булка үөрэппитэ, улаханнык туһалаан турар. Оччотооҕу уол оҕоҕо аҕа, эр киһи иитиитэ, үөрэтиитэ диэн олоххо бастакы суолталаах оскуола буоларын дириҥник итэҕэйэбин. Ийэм да, эбэм да улахан уолларыгар көмөлөһөөччүлэрин уонна иитээччилэрин, дьиэ кэргэн аҕа баһылыгын курдук эрэнэ, ардыгар уратытык аһына сыһыаннаһалларын өйдүүбүн. Убайым Проня эрдэ өйүн-төйүн туппут киһи быһыытынан, олоххо бэйэтин суолун эрдэ тобулуммута. Мэхэньисээтэр идэтин баһылаан,  олоҕун устата тэрилтэҕэ да, кэлэктиипкэ да сирдэрбэккэ үлэлээбитэ. Бэйэтин кэнниттэн 4 оҕону хаалларбыта.

Кэлин биллэххэ, сэрии сылларыгар Сунтаар оройуонугар дьон хоргуйан өлүүтэ элбэхтик тахсыбыт эбит. Бүлүү сүнньүнээҕи оройуоннартан барыларыттан саамай элбэх киһи өлүүлээх диэн суруллар. Мин төрөөбүт нэһилиэгим Түбэй. Быраатым Миитэрэй, миигиттэн икки сыл балыс этэ, арай биирдэ «сыыр анныгар киһи өлө сытар» диэн кэпсээннээх киирэн, куттаан турардаах. Эдьиийим Вера дэриэбинэ кытыытыгар эмиэ киһи охтон сытарын көрбүт этэ. Хоргуйан, бырдылара быстан, ханна түбэһиэх охтоохтуур буоллахтара. Оттон балаҕаннарын иһигэр кыайан турбакка сытан, быстыбыт төһөлөөх кырдьаҕас уонна оҕо-уруу бааллара буолуой.

Ийэм, сэниэ ыал соҕотох оҕото, былыргы киһи сиэринэн, бэйэтэ өлүү-чаас иһиттээх-хомуостаах, таҥастаах-саптаах, өссө, баҕар, көмүс киэргэллээх буолуон сөп эбит. Дьону кытта аргыстаһан, Ньурбаҕа баран, бурдуктаах кэлэрин өйдүүбүн. Оҕолор тото аһаан, үөрүү-көтүү бөҕөтө буоларбыт. Оччолорго ханна да быстарык, ким да, тугу да босхо биэрбэт чучураан кэмэ. Утары уунардаах, мэнэйдэһэрдээх эрэ буолан, ол ас-үөл булан кэлэр буоллаҕа.

Эбэм барахсан ууттан эрэ арыый мэнэкэ хойуу гына, убаҕыыс-убаҕас тар хааһы буһарар, Ол кэччэйэриттэн буолбатах, суоҕа бэрдиттэн уонна элбэх айах атан олороруттан күһэллэн, барыбытыгар тиэрдэ сатаан муҥнанаахтыыр буоллаҕа. Киэһэ ийэм пиэримэттэн сүөһү хаанын бөлөнөҕүн аҕаллаҕына, ону хааһыбытыгар кутан хойуннаран сиэн абыранабыт. Ийэм ааттаах иистэнньэҥ этэ. Оччотооҕу оҕолору, улахан да дьону куобах суорҕан, үтүлүк, бэргэһэ, кээнчэ тыыннаах хаалларбыта. Ыал ийэтэ дьахтар барыта куобах тириитинэн иистэнэр быһыылааҕа. Туох таҥас сыыһа барыта куобах тириитэ уонна түүтэ хаттыктаах буолара. Аччык оҕо аймах, кытаанах үлэҕэ сылдьар дьон оччотооҕу бытархан тымныылары куобах таҥастаах буолан тулуйбуттара.

Эбэм уонна ийэм, биирдэрэ дьиэ иһиттэн быкпат кырдьаҕас, биирдэрэ холкуос үлэтигэр умса-төннө түһэ сылдьар сааһырбыт дьахтар, хайдахтаах эрдээх, хоһуун санаалаах буоланнар, оччо элбэх бытархай дьону ол ынырыктаах сылларга тыыннаах мүччү түһэрбиттэрэ буолуой?! Бэйи, сорохтор өссө ордук саныыр ыалларын курдук этибит ээ. Айан дьоно биһиэхэ киирэн ааһар буолар этилэр. Оччолорго быстан олорор ыалга дьон киирбэт, сылдьыбат, онон буоллаҕына кэм буруолаах-тараалаах ыал олорор эбит диэн таарыйан эрдэхтэрэ. Эбэм уоттаах табахсыт этэ, табааҕын бэйэтэ булунан тардар быһыылааҕа. Дьон-сэргэ ону даҕаны истэр, билэр буолуохтаах: табааҕы булан тардар эмээхсин баар диэн.

Ийэлээх аҕам арахсалларыгар, урут олорбут дьиэлэрэ өрүс уҥуоргу өттүгэр аҕабар хаалбыт. Ийэм оҕолорунаан оскуолалаах сир диэки чугаһаан, өрүс бэтэрээ өттүгэр холкуос дьиэтигэр олохсуйбуттар. Ийэм көхсө кыараан уонна абатыйан буолаахтыа, «айаҕы тарҕатан», кыргыттарын Мотялаах Лизаны салаасканан соһон, арахсыбыт эрин дьиэтигэр киллэрэн «сүөкэтэлээн» кэбиһэн баран, төттөрү дьиэлиир. Аҕалара сарсыарда туран баран: « Бу Мэкигир кыыһы (Лизаны этэр) ийэтигэр илдьэн биэриҥ, оттон Дорбоҕор кыыс хааллын», — диэн сорудахтыыр. Мотя эрэйдээх ытаан сарылыы түһэр, хайыахтарай, иккиэннэрин ымсыылаах ыыспаларыгар төттөрү тиэйэн түҥкэлитэн аҕалан кэбиһэллэр.

Бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаев “Аарыктаах айан” кинигэ биһирэмигэр

Сэрии кэннинээҕи сылга биһиги диэки алдьархайдаах аһыҥа сута тура сылдьыбыта. Оскуола оҕото онно сүрүн күүс этибит. Сайынын наар от үлэтэ, мин оҕуһу сиэтээччинэн сылдьабын. Сэрии кэннинээҕи икки-үс сылга аччыктааһын син биир баара. Хоргуйуу, өлүү-сүтүү тохтообута. Холкуос бырабылыанньата оҕолорго килиэп нуорматын олохтоон абыраабыта. Бырааппынаан Диимэлиин бааһынаттан бурдук туорааҕын хомуйан аҕалан хатаран баран, кэлиигэ үнтү сынньан суорунаҕа тардабыт. Куруппалатан кэбиһэн, хаттаан тарда сатаан тыыммыт-быарбыт ыгыллар. Ити барыта оччотооҕу оҕо үлэтэ уонна дьарыга этэ.

Түбэй Дьаархан алын сүһүөх кылаастаах оскуолатыгар 6 саастаахпар киирбитим. Уҥуохпунан сааспар ыт сиирэ баҕалаах киһи, ол алталаахпар адьас быычыкаа буоллаҕым дии. Хайдах ылбыттарын сатаан санаабаппын. Ийэм көрдөспүтэ бэрдэ эбитэ дуу. Оҕолорун үөрэттэрэргэ сүр улахан баҕалааҕа. Уопсайынан, саха дьоно оҕолорун үөрэттэрэр олус күүстээх дьулуһуулаах буолаллар. Саха норуотун бу биир ураты үтүө хаачыстыбата буолар. Саха норуота былыргыттан үөрэҕи, сырдыгы өрө тутара уонна оннук өрө тутан кэллэ. Бастакы учууталбын Николай Иванович Обоюкову өрүүтүн күндүтүк саныыбын.

Сиэйэ 7 кылаастаах оскуолатын интэринээккэ олорон үөрэнэн бүтэрбитим. Биһиги, Сибиэрэп ыамалара, элбэхпит бэрт буолан, интэринээккэ муҥутаан 2 оҕону ылаллар. Ийэм ол саҕана икки ыанньык ынахтанан, дьиэ кэргэн тыына уһаан сылдьар кэмэ. Сиэйэ оскуолатыгар үчүгэй да учууталларга үөрэммитим. Михаил Николаевич Петров нуучча тылыгар билиини таһынан, тапталы иҥэрбит үрдүк үтүөлээх. Нууччаны харахтаан көрө илик оҕолор, улуу тылга тапталы соҕотох ол учууталбытыттан ылбыппыт.

1952 сыллаахха Бүлүүтээҕи пед-учуулуссаҕа киирэбин. Учуулуссам дириэктэрэ Степан Спиридонович Гурьев дириҥник сүгүрүйэр, ытыктыыр учууталым. Нуучча тылыгар ураты ньымалаах педагог Николай Иванович Гаврильев үөрэппитэ. Тыа сирин 7 кылаастаах оскуолаларыттан кэлбит оҕолорго, нуучча кылаассык суруйааччыларын айымньыларын сахалыы тылбаастаан, ийэ тылбытынан дириҥэтэн өйдөтөн үөрэтэн, тиһэҕэр нууччалыы биир оннук билиилээх үөрэнэн тахсарбытын ситиспитэ. Бииргэ үөрэммиттэрим истэригэр кэлин өрөспүүбүлүкэ борокуруорунан, Үрдүкү суутун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Н.Н. Каратаев, РСФСР үтүөлээх тириэньэрэ Н.Н.Волков, биллиилээх судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй үлэһиттэр К.Е.Иванов, В.А.Петрова уо.д.а. бааллар.

Бүлүү учуулуссатын бүтэр­биттэри хоту оройуоннарга ордук хото ыыталлар этэ. Мин бүтэрэрбэр дириэктэрим С.С.Гурьев Үөрэх министиэристибэтигэр үлэлии олорон, аҥаардас ийэлээхпин, үлэһит буола илик бииргэ төрөөбүттэрдээхпин билэр буолан, дойдубар Түбэй Дьаархан оскуолатыгар ыыппыта. Үс сыл учууталынан, биэнньиэр-баһаатайынан үлэлээбитим кэнниттэн, сөбүлэспэтэҕим үрдүнэн, сэбиэдиссэйинэн анаан кэбиспиттэрэ. Сунтаар оройуонугар ол саҕана 16 алын сүһүөх оскуола үлэлиирэ. Оччолорго оҕону үөрэҕэр иккилии-үстүү сыл хаалларыы киэҥник быраактыкаланара. Онон оскуола төһө да начаалынайын иһин, обургу саастаах оҕолорго тиийэ баар буолаллара. Алын сүһүөх оскуолалар спартакиадалара сылын  аайы ыытыллаллара. Түбэй Дьаархан оскуолата 5 сыл субуруччу бастаабыттаах.

Ааспыт үйэ 20-с сылларынааҕы үөрэх муһуойа

Эдэр учуутал уонна оскуола сэбиэдиссэйэ Варвара Сергеевна салгыы үөрэнэр, идэтин үрдэтинэр баҕалаах. Салалтатыгар ол туһунан этэн көрдөҕүнэ, үчүгэй үлэһиттэн бэйэлэрин баҕаларынан аккаастаныахтара дуо, онон-манан кубулдьутан, ыгдах гынан эрэ кэбиһэллэр. Айбытыттан бэриһиннэрбитэ бука баар буолуохтаах, баартыйа оройуоннааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрэ В.Г.Павлов көрдөһүүтүгэр аккаастаабытын истээт, эдэр сэбиэдиссэй туох да «бакаата, быраһаайа суох» Дьокуускай хайысхатын тутуһан кэбиһэр. Герцен аатынан Ленинградтааҕы пед-үнүстүүт нуучча тылын салаатыгар туттарсан киирэн хаалар. Үнүстүүтүн 1965 сыллаахха бүтэрэн, Варвара Сергеевна педагог, методист, тэрийээччи, настаабынньык, уопсастыбанньык быһыытынан киэҥ хоннохтоох үлэтин-хамнаһын суола саҕаланар.

5 сыл Ньурба Убайаанын 8 кылаастаах оскуолатыгар учууталынан, саабыһынан үлэлиир. Ити кэмҥэ кэргэнэ Борис Иванов (кэлин физмат наука хандьыдаата) аспирантураҕа үөрэнэ сылдьар. Варвара Сергеевна быыкаа кыыс оҕотунаан Ньурбаҕа олорор уонна үлэлиир.

Учууталлар идэлэрин үрдэтэр өрөспүүбүлүкэтээҕи үнүстүүт, Варвара Сергеевна олоҕун уонна айымньылаах үлэтин 23 сылын биэрбит тэрилтэтэ буолар. Аата-суола өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр, дириҥник убаастанар педагог Андрей Николаевич Анисимов үнүстүүккэ дириэктэрдээн олорон, кэскили көрөн, оройуоннартан үчүгэй үлэлээх эдэр каадыры тардан, уруккуттан үлэлии олорор уопуттаах үлэһиттэргэ сыһыартаан, бигэ кэлэктииби үөскэппитэ. Варвара Сергеевна начаалынай кылаастар  методическай кэбиниэттэрин методиһа буолар. Сэбиэдиссэйэ — РСФСР уонна САССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Николай Васильевич Егоров. Кэлин кини, эдэр киһи, сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлиир.

Варвара Сергеевна өр сыллаах таһаарыылаах үлэтин-хамнаһын мантан салгыы быһыта-орута сүүрдэн кэпсии сатыам. Толору, сиһилии суруйарга хаһыат иэнэ тук буолуо суоҕа. Дьиҥэр, кини норуот үөрэҕириитин эйгэтигэр ыытар үлэтэ-хамнаһа билигин да түмүктэнэ илик. Түмүктэниэхтээҕэр, өссө ордук интэриэһинэй ис хоһооннонон, байан-тайан дириҥээн иһэринэн сөхтөрөр.

Үнүстүүт методическай кэбиниэтин сэбиэдиссэйэ, куорат педагогическай уопсастыбатын салайааччыта, министиэристибэ үөрэтэр-методическай сүбэтин уонна ачыстаассыйалыыр сэбиэтин чилиэннэрэ Варвара Сергеевнаны министиэристибэҕэ ыҥыран, үөрэх эйгэтин салайар каадырдарын эрэсиэрбэтин бэлэмниир үлэни тэрийэригэр сорудахтыыллар. Оройуоннардааҕы үөрэх салаатын отделларын, метод. кэбиниэттэр сэбиэдиссэйдэрин, оскуолалар дириэктэрдэрин уонна саабыстарын эрэсиэрбэлэрин бэлэмниир сорук турар. Каадырдары салайар кэбиниэккэ 650-ча эрэсиэрбэни үөрэтэн бэлэмнээбитэ. Варвара Сергеевна кэлин анаалыстаан көрбүтэ, бу үөрэҕи барбыт дьонтон баһыйар үгүстэрин баартыйа оройкуомнара бэйэлэригэр каадыр оҥостубут буолан тахсыбыттара. Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар диэри, оройкуомнар оскуолалартан бэйэлэрин каадырдарын кэккэтин хаҥатыналлара, олоҕурбут көстүү этэ.

Варвара Сергеевна — 1992-1998 сс. норуот үөрэҕириитин куораттааҕы отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччыта. Бу үлэтиттэн биэнсийэҕэ тахсан, дьэ «чуумпу муннугу» булар. «Дьокуускай куорат үөрэҕириитин историятын мусуойун» ыстаапка аҥаара хамнастаах үлэһитэ буолар. Дьиҥэр, маннык бүччүм муннукка, ким да кэлэн кини үрдүгэр турбат, онон-манан киирбэт-тахсыбат сирэ буолуон сөптөөҕө. Хайа баҕарар биэнсийэлээх, сааһырбыт киһи баҕарар баҕата да диэтэххэ, олус олуонатык иһиллиэ суоҕа.

Хайа баарый, сүпсүктээх, түбүктээх сүрэх уоскуйуо баара дуо. Кырдьаҕас педагог үлэ киэнэ түрбүөннээҕэр, ол оннугар соччонон тартарыылааҕар адьас төбөтүн оройунан түһэн хаалар. Архыып тэрилтэтэ кини «иккис дьиэтигэр» кубулуйар.

Бэтэрээннэр сэбиэттэрэ үөрэх миниистирэ А.В. Егоровы кытта

Эмиэ үрдүнэн-аннынан сүүрдэн кэпсээтэххэ, бу эдэрдии эрчимнээх энтузиаст киһи көҕүлээһининэн, «Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕириитин норкуомнара уонна миниистирдэрэ» галерея, бырабыыталыстыба 2 №-дээх дьиэтигэр аһыллыбыта. Норуот үөрэҕириитин куораттааҕы салаатын историятыгар анаммыт «Бастакы оскуолалартан биһиги күннэрбитигэр диэри» кинигэтэ 2007 сылга тахсыбыта.  1937 сыллаахха тэриллибит Оҕо дыбарыаһын 80 сылыгар, РФ  наукатын уонна норуотун үөрэҕириитин үлэһиттэрин профсойуустарын 100 сылыгар аналлаах кинигэлэри бэчээттэппитэ. «Саха сирэ кинилэринэн киэн туттар» сиэрийэнэн тахсыбыт кинигэлэрдээх. Маны таһынан, 7 нуучча тылын научнай-методическай пособиеларын уонна үөрэтэр кинигэлэрин ааптардара буоларын эбэн кэбиһиэххэ. 5 туомунан тахсыбыт «Педагогическай энциклопедия» кини кыттыгаһа суох буолуон хайдах да табыллыбат. Тус бэйэм бу уоскулаҥы билбэт сүрэхтээх киһи, аҥаардас үлэтин ааттарын сыымайдыыртан сылайа быһыытыйдым. Оттон тустаахха хайдах буолуой? Үлэҕэ умайыы, үлэнэн олоруу диэн бу буоллаҕа.

Варвара Сергеевна педагог салайааччылар уонна бэтэрээннэр өрөспүүбүлүкэтээҕи сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ. «Өтөрдөөҕүтэ түмсэммит, Хаҥалас Өктөмүн мусуойугар тахса сырыттыбыт, —  диэн кэпсиир Варвара Сергеевна. — Бастакы бэрэсидьиэн М.Е.Николаев төрөөбүт дьиэтин, архыып-бибилэтиэкэтин көрдүбүт. Бу бибилэтиэкэҕэ аҕам «Улуу Москуба туһунан тойук» бэйиэмэтэ кинигэнэн тахсыбыта турарыгар түбэһэн улаханнык үөрдүм. Быраатым Миитэрэй 1997 сыллаахха Москуба 850 сааһа туолуутугар, бэйиэмэ 5 омук тылыгар тылбаастаммыт барыйаанын кинигэнэн таһаартарбыта.

Манна эбэн эттэхпинэ, 2020 сылга Сэргэй Сибиэрэп — Кыыл Уола төрөөбүтэ 120 сыла туолар. Сунтаар улууһа, баһылык Анатолий Григорьев салалтатынан, бу бэлиэ дьаһалга бэлэмнэммиттэрэ ыраатта. Сунтаардар муус устар 9 күнүн Сэргэй Сибиэрэп — Кыыл Уолун Күнүнэн ааттаатылар.

Дьоммут биһиги үөрэхтээх, үлэһит дьон буоларбытыгар муҥур баҕалаах этилэр. Кинилэр ол ыра санааларын күүспүт, кыахпыт төһө кыайарынан толоро сатаатыбыт. Сэрии сылын оҕото, ол чахчы хаҕыс ыар кэмҥэ ыалдьан, сүтэн хаалбатахпар ийэлээх эбэбэр махталым ананар. Төһө да ыараханын иһин, дойду бүттүүнүн үрдүнэн курдук, биһиги дьоммут-сэргэбит эмиэ  ураты тулуурдаахтык уонна түмсүүлээхтик үлэлээн, өр көһүтүүлээх, үрдүк өрөгөйдөөх, ол да буоллар аһыы харах уулаах Улуу Кыайыыны сэбиэскэй норуоту кытта манна бииргэ аҕалсыбыттара диэн халбаҥнаабат биир өйдө­бүллээхпин».

Сэрии сылларын оҕото, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, ССРС уонна РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, «Гражданскай килбиэн» бэлиэлээх, учууталлар Учууталлара, Сунтаар улууһун бочуоттаах кырасданьыына Варвара Сергеевна Иванова (Зверева) ити кэмчи тылларыгар, саха норуотун харах уулаах, хаан оҕуолаах кырдьыга чиҥник ньыгыччы сааллан сылдьар.

Прокопий ИВАНОВ