Кыайыыга кынаттыыр аналлаах

Киһи тыла — ох

 

Ойуунускай аатынан Литературнай мусуой үлэһитэ, филологическай наука кандидата Ангелина Кузьмина кэпсииринэн, 1941 сыл бэс ыйыттан хаһыакка Эллэй «Бырастыылаһыы!», Абаҕыыныскай «Бары күүһү фроҥҥа!», Дм.Таас «Ийэ сиртэн сотуоҕуҥ!», Күннүк Уурастыырап «Эйиэхэ андаҕар биэрэбит» диэн хоһоонноро тахсыбыттара.  4 сыл тухары  саха литературатыгар ити ыҥырыы хоһооннортон саҕалаан сэрии тиэмэтэ олохтоохтук киирбитэ.

«Сэрии кэминээҕи литература сүрүн уратыта  —үрдүк патриотизм, олоххо быһаччы орооһуу, норуот кыһалҕатын тэҥҥэ үллэстии, өһөгөйдөөһүҥҥэ төлөннөөх ыҥырыы. 1941-1945 сс. Саха сирин суруйааччыларын  60-ча кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбыттара. Олор истэригэр «Ийэ дойду иһин, Сталин иһин» (1941), «Урусхаллыаҕыҥ, фашистскай баанданы!» (1942),  «Саха норуотун айымньыта» (1942), «Саха сирин уолаттара Ийэ дойду иһин охсуһууга!» диэн хомуурунньуктар бааллара.  Сэриигэ барбыт буойун-суруйааччылар кыргыс толоонуттан айымньыларын ыыталлара хаһыакка тахсан иһэрэ”, – диэн Ангелина Афанасьевна сэһэргиир.

Саха биллэр суруйааччылара үгүстэрэ сэрии толоонун туораабыт дьон буолаллар. Кинилэр албан ааттарын кэриэстээн, аҥардас эт бэйэлэринэн буолбакка, айар дьоҕурдарын күүһүнэн норуоту хамсаппыт улуу дьоммут буолаллар.

Саха фронтовик суруйааччыларын сырдык мөссүөннэрин, хорсун хоодуот сырыыларын көрүөххэйиҥ эрэ.

 

1941 сыллаах маҥнайгы ыҥырыы

 

Степан Тимофеев —поэт, тылбаасчыт. 1964 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа суруйааччыта. Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС бэчээтин туйгуна, Россия Улахан литературнай бириэмийэтин лауреата.

Дьокуускайдааҕы култуурунай-сырдатар оскуоланы бүтэрбитэ. Артыыс буолар санааны ылынан, салгыы Ленинградтааҕы театральнай институкка үөрэнэ барбыта. 1940 с. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Аҕа дойду сэриитэ саҕаланыаҕыттан Ленинград куораты көмүскүүр хабыр хапсыhыыга киирсэр, сэрии бүтүөр диэри кыргыс хонуутугар сылдьар. «Аҕа дойду Улуу сэриитэ» уордьаннаах, “Ленинграды обороналааһын иһин” мэтээллээх 1946 с. дойдутугар төннөн кэлбитэ.

 

 

Макар Кузьмин —Макар Хара — поэт, тылбаасчыт, суруналыыс. Лейтенант званиелааҕа. Белоруссияны, Прибалтиканы уонна Польшаны босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Ыараханнык бааһыран, контузия ылбыта. “Кыһыл Сулус” уордьанынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Фроҥҥа саанан-саадаҕынан өстөөхтөрү сууһарарын таһынан өссө уус-уран тыл күүһүнэн эмиэ охсуспута. Сынньалаҥ кэмигэр хоһоон хоһуйан «Кыым» хаһыакка ыытара, саха дьонун фроҥҥа көрүстэҕинэ суруктарын тэрийэн эмиэ хаһыакка ыытар эбит. 1945 сыллаахха ахсынньыга демобилизацияламмыта.

 

Никифор Седалищев — Дьүөгэ Ааныстыырап. 1939 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Дьүөгэ Ааныстыырап 1941 сыл сэрии саҕаланарын кытары армияҕа ыҥырыллыбыта. Ленинград, Калинин куораттар иһин кырыктаах кыргыһыыларга кыттыыны ылбыта. Үс төгүл бааһырбыта. 1944 сыл олунньуга охсуһуу толоонугар сураҕа суох сүппүтэ.

 

Николай Слепцов-Туобулаахап — 1938 с. ССРС Суруйааччыларын чилиэнэ. Биллиилээх драматург, театр режиссера, Саха музыкальнай драматическай театрын артыыһа.

Лейтенант званиелааҕа, стрелковай взвод хамандыыра. Сэриини Берлиҥҥэ түмүк­тээбитэ. “Кыһыл Сулус” уордьанынан уонна бойобуой  мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

 

Софрон Данилов — Саха сирин норуодунай суруйааччыта. 1949 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. 1941 с. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Бийскэй куоракка полковай оскуола курсана буолар. Онтон Новосибирскай куоракка баар тутуу батальонун састаабыгар киирэн, байыаннай собуот тутуутугар үлэлиир. Салгыы Омскай куоракка Иккис пехотнай училищеҕа үөрэнэр. Доруобуйатын туруга мөлтөөн, 1942 с. байыаннай сулууспаттан тохтуур. Дойдутугар кэлээт, учууталлыы барар.

 

Сэрии иккис сылыгар

Сэрии иккис сылыгар олус элбэх саха суруйааччыта ыҥырыллыбыта. Сорохтор сэрии толоонугар охтубуттара. Сорохтор улаханнык бааһыран, дойдуларын буорун булбуттара.

 

 

Тимофей Сметанин — 1946 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнинэн ылыллыбыта.

Аармыйаҕа 1942 сыллаахха атырдьах ыйыгар  ыҥырыллан, Орловскай-Курскай туһаайыыга,  хотугулуу-арҕааҥҥы, Прибалтийскай фроннарга связист быһыытынан хорсуннук сэриилэспитэ. “Хорсунун иһин”, “Бойобуой үтүөлэрин” иһин мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Сэрииттэн 1944 с. ыараханнык  бааһыран эргиллэн кэлбитэ.

1945 с. «Саллаат сүрэҕэ» диэн хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта.

Юрий Шамшурин — прозаик, тылбаасчыт. 1954 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Волховскай фроҥҥа разведчик быһыытынан хорсуннук сэриилэспитэ. «За боевые заслуги», «За победу над Германией» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

 

Василий Соловьев — Болот Боотур —поэт, прозаик. 1966 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа суруйааччыта.

1942 с. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Калининградскай, Ленинградскай уобаластары, Литваны, Белоруссияны, Польшаны босхолооһун кырыктаах кыргыһыыларын ортотунан ааспыта. Сэриини Берлиҥҥэ түмүктээбитэ. Хорсун саллаат “Албан Аат” 1-кы степеннээх уонна “Аҕа дойду Улуу сэриитин” 3-с степеннээх  уордьаннарынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. 1945 с. сэрииттэн кэлээт, учууталлаабыта.

Николай Степанов — Ноорой — норуот ырыаһыта, олоҥхоһут. 1930 сыллаахтан холкуостаах. 1935 сылтан Догдоҥо нэһилиэгин Ворошилов аатынан холкуоһугар тимир ууһа, 1936 сылтан холкуос ударнига, 1937 сылтан стахановец. 1939 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1942 с. бэс ыйын 22 күнү­гэр 44 саастааҕар армияҕа ыҥырыллыбыта. Ийэ дойдутугар ытык иэһин чиэстээхтик толорбута. Хорсун саллаат хаста да ыараханнык бааһыран, инбэлиит буолан, «Хорсунун иһин»  мэтээллээх 1943 с. бэс ыйыгар, дойдутугар төннөн кэлбитэ.

 

 

 

Семен Никифоров —прозаик, суруналыыс, 1965 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1942 с. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллан, сэрии толоонугар биэс сылы толору сылдьыбыта. Старшай сержант, 48-с гвардейскай Ленин орденнаах танковай биригээдэҕэ “Т-34” танкаҕа орудие хамандыыра этэ. Берлини штурмалааһын кыттыылааҕа. Бойобуой үтүөлэрэ “Албан аат” 3-с степэннээх уордьанынан, бойобуой мэтээллэринэн бэлиэтэммитэ.

Сэрии тиэмэтэ Семен Никифоров айымньыларыгар улахан миэстэни ылар. “Өлөрү кыайбыттар”, “Саллаат доҕотторум”, “Саллаат дьылҕата” диэн кэпсээн кинигэлэрдээх.

Алексей Бродников —поэт, прозаик, Саха Өрөспүүбүлүкэтин оскуолаларын үтүөлээх учуутала. 1965 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Арассыыйа суруйааччыта.

1942 с. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Свердлов куоракка байыаннай бэлэмнэниини ааспыта. Снайпер үөрэҕин барбыта. Онно тэриллибит 20-с  нүөмэрдээх туспа хайыһар биригээдэтин 188-с стрелковай дивизиятын састаабыгар киирэн, Старай Русса, Смоленскай уонна Холм куораттары босхолоспута. Хаста да бааһыран госпиталларга эмтэммитэ. Хорсун сэрииһит  “Албан Аат “ уордьан 3-с степенинэн, “Аҕа дойду Улуу сэриитэ” уордьан  1-кы степенинэн  уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Сэрии кэнниттэн Дириҥнээҕи детдомҥа сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ, сааһын тухары учууталлаабыта.

Саха литературатыгар тыа сирэ сэрии кэминээҕи олоҕун  суруйууну киллэрбитэ. Советскай Союз Геройа Г.Д. Протодьяконов туһунан  документальнай сэһэни суруйбута.

 

 

 

Степан Саввин — Күн Дьирибинэ —поэт, тылбасчыт, сатирик, үгэһит. 1944 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1942 с. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Сталинградскай, Соҕуруу, 4-с Украинскай фроннарга сэриилэспитэ. Гвардия старшината. Танковай-десантнай рота автоматчига. 1942 сыл сэтинньи 21 күнүгэр Сталинград анныгар кыргыһыыга атаҕар ыарахан бааһырыы ылбыта. Хорсун быһыыларын иһин «Албан Аат» уордьан 3-с степенинэн наҕараадаламмыта.  1945 с.  дойдутугар төннүбүтэ.

Петр Тобуруокап —Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай поэта. 1957 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр 1942 с. бэс ыйыгар ыҥырыллыбыта. 1943 сылга диэри Сталинградскай фроҥҥа пулеметчигынан сылдьыбыта.

Ыарахан бааһырыы кэнниттэн 1943 с. от ыйыгар доруобуйатын туругунан армияттан босхоломмута. “Аҕа дойду Улуу сэриитэ” уордьан 3-с степенинэн, мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Иннокентий Эртюков — поэт, тылбаасчыт, суруналыыс, очеркист, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ. 1950 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Арассыыйа суруйааччыта.

1942 с. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта уонна сэрии бүтүөр диэри 2-с, 3-с, 4-с  Украинскай соҕуруулуу-арҕааҥҥы, Воронежскай уонна Карельскай фроннарга сэриилэспитэ. 216-с гвардейскай пушка-артиллерия полкатын састаабыгар киирэн старшай радист-телеграфист быһыытынан кыттан, Украинаны, Карелияны, Румынияны, Болгарияны, Венгрияны, Австрияны босхолоспута. “Кыһыл Сулус” уордьаннаах, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллээх 1946 с. дойдутугар төннүбүтэ.

Исай Никифоров — прозаик, драматург. 1939 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1943 с. Кыһыл Аармыйаҕа ыҥырыллыар диэри “Кыым” хаһыат отделын сэбиэдиссэйэ. 1944 сыл ыам ыйыттан 1-кы Украинскай фроҥҥа сэриилэспит. Старшай лейтенант. Сэриигэ көрдөрбүт бойобуой үтүөлэрин иһин “Кыһыл Сулус” уордьанынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Георгий Сыромятников — литературовед, кириитик, тылбаасчыт, редактор, филологическай наука кандидата. 1976 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

Көҥүл өттүнэн 1944 с. Кыһыл Аармыйаҕа сэрии фронугар тылланан барбыта. Кини фроҥҥа байыаннай кистэлэҥ үлэҕэ шифровальщик быһыытынан сылдьыбыт. Сэрии саҕана Советскай правительство Куйбышев (билигин Самара) куоракка көһөн үлэлээбитэ. Куйбышевтааҕы байыаннай уокурукка кистэлэҥ үлэҕэ шифровальщигынан сылдьыбыта. Сэрииттэн 1947 с. эргиллибитэ.

Гаврил Макаров — Дьуон Дьаҥылы —поэт, тылбаасчыт. 1945 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1943 с. күһүнүгэр Дьуон Дьаҥылы хас да саханы кытта сылгылары Иркутскайга тириэрдэр сорудаҕы ылан айаҥҥа турбута. Сылтан ордук кэмҥэ сорудаҕы толорбуттара. Фронт үлэтигэр туһаныллыахтаах 300-тэн тахса сылгы Залари диэн тимир суол станциятыгар тиэрдиллибитэ. Мальта станциятыттан Илиҥҥи кыраныыссаҕа байыаннай чаастарга утаарыллыбыта. Онно 94-с дивизия 152-с стрелковай полкатын 8-с ротатыгар сулууспалаабыта. Бастыҥ пулеметчик этэ. Ыараханнык бааһыран, өр эмтэнэн дойдутугар Чурапчыга 1946 с. кэлбитэ.

Архип Кудрин-Абаҕыы­ныскай — поэт, тылбаасчыт. 1938 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1943 с. Кыһыл  Аармыйаҕа ынырыллыбыта.  Сулууспатын Чита уобалаһын Соловьевскай диэн станцияҕа саҕалаабыта. 1945 с. милитаристскай Японияны утары сэриигэ кыттыыны ылбыта.

Иннокентий Артамонов — поэт, тылбаасчыт. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ. ССРС бэчээтин туйгуна. 1964 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1945 с. Япония империалистарын утары сэриигэ рядовой саллаатынан кыттыыны ылбыта. Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтиттэн 1951 с. атырдьах ыйыгар дойдутугар эргиллэн кэлбитэ.

 

 

 

Серафим Кулачиков — Эллэй — СӨ норуодунай поэта, тылбаасчыт, публицист. 1938 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

1942 с. бэс ыйыгар Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Старшай сержант. 22-с аармыйа састаабыгар киирэр туспа минометнай полк минометнай отделениетын наводчигынан Калининскай фроҥҥа сэриилэспитэ. Старай Руссаны босхолооһуҥҥа ыараханнык эмсэҕэлээбитэ. Инбэлиит буолан 1944 с. ахсынньыга дойдутугар төннүбүтэ.

1943 с. фроҥҥа сырыттаҕына “Күн сирин көмүскэлигэр” диэн хоһооннорун кинигэтэ бэчээттэммитэ.

Сергей Шевков — поэт, тылбаасчыт. 1973 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа суруйааччыта. Арассыыйа Улахан литературнай бириэмийэтин лауреата.

Кистэлэҥ буолан, 30 сыл устата Корея сэриитигэр кыттыбытын ким да билбэт этэ. Бэтэрээн киниискэтин 1982 с. илиитигэр туттарбыттара. Сэрииттэн Китай норуотун аатыттан бэриллибит икки мэтээллээх төннүбүтэ.

* * *

 

Литературнай мусуойга ураты дааннайдар харалла сыталлар эбит. Ангелина Кузьмина саха суруйааччыларын сэриигэ сылдьыбыт хаартыскаларын көрдөрдө.

Ити курдук ааспыт сыллары анааран көрдөххө, чулуу талааннаах да дьон сэриигэ сылдьан, Улуу Кыайыы туһугар кыа хааннарын тохпут, өйдөрүн-санааларын уурбут эбиттэр. Өрүү тыыннаах айымньылара уостан түспэккэ күн бүгүнүгэр дылы харах уулаах, үөрүү кынаттаах ыллана турдуннар!

Сахабыт сирин билиҥҥи олохтоохторо маннык дьонноохпутунан киэн туттуох тустаахпыт. Ордук ыччакка, өрөспүүбүлүкэ инники кэскилин айар-тутар дьоҥҥо бу холобур буолуохтаах.

Ирина Ханды