Ураты тэрээһин буолла

Ааспыт нэдиэлэ бүтүүтүгэр, ахсынньы 13-14 күннэригэр, Бүлүү куоратыгар Бүлүү уеһын  дьокутааттарын Сэбиэтэ тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтиир тэрээһин буолан ааста.

 Тэрээһин бастакы күнүгэр Н.Г.Чернышевскай аатынан  педагогическай кэллиэскэ  биэс улуус Сэбиэтин 1918 сылтан 2018 сылга диэри үлэтин көрдөрөр «Бүлүү уеһын дьокутааттарын Сэбиэтин 100 сыла (событиелар хроникалара)» диэн кинигэ сүрэхтэниитэ уонна «Аһымал санаалаах буолуу – уопсастыбаны түмүү» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи аахсыйа ыытылынна.

Сэминээр

Ахсынньы 14 күнүн бастакы аҥаарыгар педагогическай кэллиэс аактабай саалатыгар  «Роль представительных органов МСУ в развитии территорий в ракурсе национальных проектов и стратегических задач» диэн практикум-сэминээр буолла. Бу тэрээһин  «Дьокуускай – Бүлүү» быһа сибээс буолан (телемост),  уратытык ыытыллан, кыттааччылары соһутта да, сөхтөрдө да.

Сэминээр ыытыллыан иннинэ ыраахтан-чугастан кэлбит  дьокутааттарга, нэһилиэк баһылыктарыгар  СӨ Баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччы Афанасий Владимиров,  Ил Түмэн  бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева, уо.д.а. эҕэрдэ тылы эттилэр.

Антонина Григорьева: «Бу улахан суолталаах тэрээһиҥҥэ араас сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбит-хамсаабыт, билигин үлэлии сылдар дьокутааттар кэлэн олороҕут. Гражданскай уопсастыбаҕа бэлиитикэ өттүнэн олус күүстээх хамаанда буолаҕыт.  Олус улахан суолталаах тэрээһиҥҥэ муһуннубут. 120 сыллааҕыта Степан Аржаков дьокутааттар Сэбиэттэрин тэрийбитэ. Ол саҕана 5 дьокутаат баара. Бүлүү уеһа XVIII үйэҕэ тэриллибитэ уонна сирэ-уота олус киэҥэ, ол курдук, Өлөөҥҥө диэри тайаан сытара.   Бу уезд туһунан историческай суолталаах улахан кинигэни таһаарарга бары ылсан үлэлиэхпитин наада. Бу туһунан Вацлав Серошевскай уонна Ричард Маак үлэлэригэр кыратык ахтан ааспыттара эрэ баара биллэр.

Иккиһинэн, Степан Аржаков үбүлүөйдээх сылын чэрчитинэн, эһиил Ил Түмэн көҕүлээһининэн,  Чукоткаҕа Певек куоракка анал дэлэгээссийэ баран кэлиэҕэ. Бары билэрбит курдук, саха норуотун чулуу уола Степан Аржаков онно ытыл­лыбыта.    Бүлүү улууһун дьаһалтата, Степан Аржаков Саха сиригэр ИДьМ маҥнайгы наркома, маҥнайгы чэкииһэ буоларын быһыытынан, киниэхэ аналлаах Дьокуускай куоракка мемориальнай дуосканы туруорарга көмөлөһөргө этии киллэрбитэ. СӨ Ис дьыалаҕа министиэристибэтэ ол мемориальнай дуоска туруохтаах  миэстэтин көрдүү сылдьар», —  диэн эттэ.

Сүрүн эҕэрдэлэр кэннилэриттэн практикум-сэминээр саҕаланна. Сэминээри Дьокуускайтан СӨ Баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатыгар Олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар департамент  салайааччыта Руслан Платонов салайан ыытта.

Сэминээргэ сүрүннээн  «РФ 2024 сылга диэри  национальнай сыаллар уонна сайдыы стратегическай соруктарын тустарынан»   РФ Президенэ 2018 сыл ыам ыйын 7 күнүнээҕи Ыйааҕын соруктарыгар баар национальнай бырайыактары уонна өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана  стратегическай суолталаах 5 Ыйааҕын олоххо киллэрии хайдах ыытыллыахтааҕын быһаарыы боппуруостара көрүлүннүлэр.  Бу чэрчитинэн,  сүрүн Ыйаахтары олоххо киллэрии хайдах баран иһэрин миниистирдэр солбуйааччылара, СӨ Баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын иһинэн департаменнар салайааччылара сүрүн иһитиннэриилэри оҥордулар. Дьокутааттар ыйытыыларыгар хоруйдаатылар.

Дьокутааттар, нэһилиэк баһылыктарын ыйытыылара

Бүлүү улууһун баһы­лыгынан таһаарыылаахтык үлэлээбит Анастасия Павлова  Бүлүү уонна Ньурба куораттарын авиапортарыгар улахан сөмөлүөттэр түһэллэригэр анаан балаһалары уһатан өрөмүөннээһин боппуруоһун көтөхпүтэ саамай сөп. Билиҥҥи туругунан, холобур, «Бүлүү» авиапорт улахан сөмөлүөттэр түһэллэригэр эппиэттээбэт, баара-суоҕа 60 м эбии оҥорон бэриллэрэ буоллар, ити кыаллар кыахтаах.  Бары билэрбит курдук, Дьокуускай куорат авиапордугар  улахан ааллар түһэр кыахтара суох буоллаҕына (тумантан сылтаан сабылыннаҕына), Алдаҥҥа, Мииринэйгэ көтөллөрө баар суол. Өскөтүн, Бүлүү авиапорда ирдэбилгэ эппиэттиир гына оҥоһулуннаҕына, улахан көтөр ааллар  Дьокуускайтан аҕыйах мүнүүтэнэн «дайбаан» тиийиэхтэрэ турдаҕа. Этэргэ дылы, уматык да өттүгэр улаханнык сүүйтэрбэттэр, пассажирдар да уһуннук көтөн эрэйдэммэттэр. Ньурба куоратын авиапордугар Мииринэйгэ кыайан түспэтэх көтөр ааллар кэлэн түһүөхтэрин сөп.  Бу ыйытыыга СӨ экэниэмикэҕэ миниистирин 1-кы солбуйааччы Василий Десяткин СӨ тырааныспарга министиэристибэтигэр ити боппуруоһу   ырытан-сыныйан көрөллөрүгэр сорудахтыахпыт диэн быһаччы хоруйдаата.

Үөрэх эйгэтигэр  Үөһээ Бүлүүтээҕи  «Аленушка» оҕо саадын сэбиэдиссэйэ Александра Михайлова: «Барыбытыгар дьоҕус оҕо саадтарын оскуолаларга холбуур туһунан боппуруос турда.  Билигин үөрэтии хаачыстыбата үчүгэй буолуохтааҕын туһунан этэр кэммитигэр адьас өрөмүөнэ суох уһуйааны оскуолаларга сыһыарар хайдах эбитэ буолла диэн ыйытыы үөскүүр. Мин санаабар, билигин тута холботолоон барар арыый эрдэ буолбатах дуо? Бары усулуобуйаларын тэрийэн баран холботолуур тоҕо сатамматый?

Иккиһинэн,  учууталлар, уһуйааччылар хамнастара үрдээбитинэн сибээстээн бары ону күүтэбит. Сорох улуустар ылбыттар эбит, оттон үөһээ бүлүүлэр ыла иликпит. Оҕо саадын иитээччитин хамнаһын акылаата үрдээн  9000 солк. буолар диэтилэр эрээри, урут ааҕыллар надбавкалар барыта кыччаан биэрбиттэр. Ол аата улахан үрдээһин суох быһыылаах. Аны билигин «интенсивность» диэн  бэриллиэхтээх. Маны биир, икки сыл биэрэн баран, тохтотон кэбиһиэхтэрэ дии саныыбын.

Бу ыйытыыларга СӨ үөрэҕин миниистирин 1-кы солбуйааччы Ирина Любимова: «Сөптөөх ыйытыылары биэрдигит. Модельнай штатнай расписаниены оҥоруу федеральнай судаарыстыбаннай ирдэбиллэр (стандарт) уларыйыыларыттан тутулуктаах.  2012 сылтан үөрэх эйгэтигэр саҥа ирдэбиллэр киирбиттэрэ. Ол эрээри, оскуолаларбыт 60-с, 90-с сыллардааҕы штатнай расписаниеларынан үлэлии олороллор. Манна биири өйдүөххэ наада. Модельнай штатнай расписание аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир учууталлар, педагогическай үлэһиттэр  баар буолуохтаахтар диэн өйдөбүлтэн оҥоһуллубута.  Саҥа былаан былырыын кыһын баччаларга бигэргэтиллибитэ эрээри, үһүс варианын билигин үп уонна экэниэмикэ министиэристибэлэрин кытта бигэргэтии үлэтэ бара турар. Балар уратылаахтар. Бастатан туран, бастакы вариант баар усулуобуйаҕа сөп түбэһиннэрэн  оҥоһуллубута. Иккис вариаҥҥа РФ Үөрэҕин министиэристибэтиттэн  ыйар-кэрдэр аналлаах суруктар кэлэн, олорго сөп түбэһиннэрэн оҥорбуппут. Онон үһүс модельнай былаан тустаах хамыыһыйаларынан бигэргэтиигэ сылдьар.   Манна саҥа идэлэр киириэхтэрэ. Логопедтар, психологтар элбиэхтэрэ. Бу үлэ барыта  үөрэтии хаачыстыбатын үрдэтиигэ туһуланар.

Оскуола уонна оҕо саадын бииргэ холбооһун сүрүн сыала-соруга  эмиэ үөрэх хаачыстыбатын тупсарыы, үрдэтии буолар. Манна биири өйдүөххэ наада. Уһуйаантан саҕалаан алын, улахан сүһүөхтэргэ үөрэтии бырагыраамалара биир кэлим буолуохтаахтар. Оҕо саадтарын материальнай базалара мөлтөҕө биллэр суол. Мин санаабар, кинилэр базаларын бөҕөргөтүүгэ, сайыннарыыга дириэктэр ылсан үлэлиэхтээх. Оскуола үп өттүнэн хааччыллыылаах буолан, оҕо саадын өрөмүөннээһиҥҥэ сөптөөх үлэни-хамнаһы ыытар кыахтаах. Онон бэйэлэрин тус санааларын, этиилэрин киллэрэн үлэлиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Дириэктэрдэри ити уларыйыыга бэлэмнээн эрэбит.  Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһиҥҥэ бэлэм буолалларыгар анал куурустар хайы-үйэ саҕаланнылар.

Хамнас туһунан этэр буол­лахха, 30%-ны эбии хамнас быһыытынан (стимулирование)  учууталлар ылаллара, ол билигин 10%-ҥа диэри түстэ. Оттон хамнас акылаата үрдээтэ. Эбии төлөбүр (интенсивность) үлэ хаачыстыбатын тупсарыыга диэн көрүллэр. Бу стимулирование быһыытынан киириэхтээх.

Былырыын оҕо саадтарыгар усунуоһу төлөөһүҥҥэ уларыйыы киирэн турар. Мин санаабар, тыа сирин олохтоохторугар ити уларыйыы улаханнык киирбэтэх буолуохтаах. Тыа сиригэр үгүс дьиэ кэргэн элбэх оҕолоох буолан, кыаммат диэн ирдэбилгэ хапсаллар.

Үөрэххэ киирэр уларыйыылар үөрэх хаачыстыбатын тупсарыыга туһуланалларын өйдүөх тустаахпыт», – диэн хоруйдаата.

Үөһээ Бүлүүгэ учууталлар, уһуйааччылар хамнастарын үрдээбитинэн ыла иликтэр диэн ыйытыыга, улуустааҕы үөрэх управлениетын начаалынньыга Спиридон Борбуевка төлөпүөнүгэр эрийэн туоһуласпыппар, «Хамнас үрдээбитин бу ахсынньы ыйга барытын ылыахтара», – диэтэ.

Сибээс. Инновация уонна сыыппара сайдыытыгар сүрүн иһитиннэриини СӨ инновацияҕа, сыыппаранан уонна инфокоммуникационнай технологиялар сайдыыларыгар миниистири 1-кы солбуйааччы Николай Гришаев оҥордо.  Улуустарга  оптика утаҕын киллэриигэ элбэх үлэ ыытыллыбытын туһунан кэпсээтэ. Ол гынан баран, сибээс мөлтөҕүн  туһунан элбэх ыйытыы киирдэ. Олортон билиһиннэрэр буоллахха,  Бүлүү улууһун Кыргыдай нэһилиэгин баһылыга Семен Григорьев: «Кыргыдайга «Билайн» сибээһэ олус мөлтөх, дьон суотабайдарынан сүгүн-саҕын кэпсэппэттэр. Бу хаһан көнүөҕэй?» – диэн ыйыппытыгар, миниистири 1-кы солбуйааччы Николай Гришаев: «Итини хайаан да быһаарсыахпыт», –  диэн хоруйдаата.

Быһа сибээс кэпсэтиитит­тэн сүрүннэрин диэбиппин билиһиннэрдим.

Бу күн эбиэт кэнниттэн улуус, нэһилиэк  дьокутааттара  Ил Түмэн дьокутааттарын кытта атах-тэпсэн олорон  кэпсэттилэр. Кэпсэтиини  Ил Түмэн дьокутаата Ньургуйаана Захарова иилээн-саҕалаан ыытта. Сүрүн иһитиннэриилэри Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева, бастайааннай кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ Василий Местников, Юрий Николаев, Владимир Прокопьев, Андрей Николаев оҥордулар. Чуолаан, эһиил кулун тутар эргин ыытыллыахтаах бэрэстэбиитэллээх уорганнар II сийиэстэрин туһунан кэпсэтии буолла.

Мунньах кэмигэр араас боппуруостар тула  кэпсэтиилэртэн сүрүннэрин билиһиннэрэр буоллахха,  нэһилиэк үгүс дьокутааттара мунаарар боппуруостарынан хамнас, дохуот декларациятын туттарыыта буолар.  Үөһээ Бүлүү улууһун бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, уопсастыбанньык Иван Чыычаахап: «Ити декларацияттан сылтаан син тыыппалаах дьон дьокутаат буолуохтарын баҕарбаттар. Этэргэ дылы, төһө сүөһүлээхтэриттэн саҕалаан туох баайдаахтарын-дуоллаахтарын, төһө дохуоттаахтарын туһунан отчуоттуохтарын баҕарбаттар», – диэн эппитигэр,  быйылгыттан нэһилиэк дьокутааттара декларацияны туттараллара тохтообутун туһунан иһитиннэрдилэр. Ону үгүс дьон сэргии иһиттэ. Санатар буоллахха, РФ Госдумата  быйыл от ыйын 16 күнүгэр  «О противодействии коррупции» диэн федеральнай сокуоҥҥа уларытыыны киллэрэн, нэһилиэк дьокутааттара декларациялары туттарыыларын судургутутан биэрбитэ.

Үбүлүөйгэ анаммыт үөрүүлээх мунньах

Бүлүү уеһын дьокутааттарын Сэбиэтэ тэриллибитэ 100 сылыгар анаммыт тэрээһиннэр “Алгыс” сынньалаҥ киини­гэр өрөспүүбүлүкэ уопсас­тыбаннаһын үөрүүлээх мунньа­ҕынан түмүктэннилэр.

Уопсастыбаннас үөрүүлээх мунньаҕын Бүлүү улууһун дьокутааттарын  Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Гаврил Семенович Корякин салайан ыытта уонна Бүлүү уеһыгар дьокутааттар Сэбиэттэрэ тэриллибитэ үбүлүөйдээх сылыгар аналлаах сүрүн дакылааты оҥордо.  Бу улахан историческай суолталаах түгэни бэлиэтээһиҥҥэ СӨ Бырабыыталыстыбатын эппиэттээх үлэһиттэрэ, Ил Түмэн дьокутааттара, Мииринэй, Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Горнай улуустарын дэлэгээссийэлэрэ, элбэх бочуоттаах ыалдьыттар кыттыыны ыллылар, эҕэрдэ тылларын эттилэр. Тыл этээччилэр сүнньүнэн Бүлүү уеһын дьокутааттарын Сэбиэтэ тэриллибитэ 100 сыла инники өттүгэр үүнүүгэ-сайдыыга, гражданскай уопсастыбаны сайыннарыыга, эдэр ыччаты патриотическай иитиигэ төһүү күүс буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр.

Дьокутааттар санаалара

Гаврил Корякин, Бүлүү улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Сун­таар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Мииринэй улуус­тарын дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэригэр Бүлүү уеһа тэриллибитэ 100 сылын бары бииргэ бэлиэтиэххэ диэн этии киллэрбиппин бары ылыммыттара. Быйыл бастакы кыбаарталга үбүлүөйү хайдах тэрийэри былааннаан хаста даҕаны көрсүбүппүт. Ол бэлэмнэнии, былааннааһын чэрчитинэн, үбүлүөй үрдүк таһымнаахтык ыытылынна. Сэминээргэ нэһилиэк, улуус дьокутааттара  «Дьокуускай – Бүлүү» быһа сибээс көмөтүнэн национальнай бырайыактарга, стратегическай суолталаах былааннарга  тустаах министиэристибэлэр салайааччыларын дакылааттарын иһиттилэр, бэйэлэрин улуустарыгар, нэһилиэктэригэр баар кыһалҕалары  быһаарарга ыйытыы биэрэн элбэҕи биллилэр-көрдүлэр. Онон маннык сэминээр Дьокуускайы кытта быһа сибээс көмөтүнэн ыытыллыбыта олус көдьүүстээх буолла. Инники өттүгэр маннык хабааннаах сэминээрдэр ыытыллыахтара диэн эрэнэбин.

Николай Николаев, Үөһээ Бүлүү улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Бары өттүнэн бэрт тэрээһин буолла. Саамай махталлааҕа диэн «Дьокуускай – Бүлүү» быһа биэрии (телемост) сэминээрэ уратытык ыытылынна. Улуус дьокутааттара  баар кыһалҕаларыгар ыйытыылары  биэрэн, сөптөөх эппиэти, этэргэ дылы,   тэлгэһэлэриттэн ырааппакка ыллылар. Маннык тэрээһини инники өттүгэр хайаан да ыытыахха наада эбит диэн санааҕа кэллим.

Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин кытта атах-тэпсэн олорон кэпсэтии олус бэркэ ааста. Уопсайынан, бу тэрээһин бары өттүнэн көдьүүстээхтик ыытылынна.

Иван Евсеев, Ньурба улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Былаан  быһыытынан сыл устата  Ньурбаҕа Александр Габышев төрөөбүтэ 120, Бүлүү уеһыгар дьокутааттар сэбиэттэрэ тэриллибитэ 100 сылларыгар анаан биирдии тэрээһини ыыттыбыт. Манна бүлүүлэр Степан Аржаков, үөһээ бүлүүлэр Исидор Барахов, сунтаардар Николай Терешкин, ньурбалар Александр Габышев тустарынан билиһиннэрдилэр.
Бүлүүгэ буолбут улахан тэрээһин чэрчитинэн  «Дьокуускай – Бүлүү» телемост  көмөтүнэн сэминээр  адьас уратытык  көһүннэ. Маннык  хабааннаах сэминээр көдьүүстээҕэ чуолкай. Инники өттүгэр маннык сэминээрдэри атын улуустарга тэрийиэхтэрин наада.

Ульяна Попова, Сунтаар улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Бу тэрээһиҥҥэ  Сунтаар сэлиэнньэтин дьокутаата Жанна Макарова, Элгээйи дьокутаата Василий Харитонов,  улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Иванов уонна мин буолан кытынныбыт. Саамай сүрүнэ, Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин кытта атах-тэпсэн олорон, араас   боппуруостарга элбэҕи кэпсэттибит.  Эһиил буолуохтаах сийиэскэ бэлэмнэнии туһунан иһиттибит.

Бүлүү уеһын дьокутааттарын Сэбиэтэ тэриллибитэ 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир үөрүүлээх мунньах үрдүк таһымнаахтык ааста.  Итинэн сибээстээн анал кинигэ күн сирин көрбүтэ олус үчүгэй, баай ис хоһоонноох.

Иван Попов, Нам улууһун дьо­кутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Бүлүү куоратыгар олус үчүгэй тэрээһиҥҥэ  кытынным.  Үбүлүөй­дээх тэрээһин эрэ буолбакка,  өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан телемост быһыытынан 5 солбуйааччы миниистири кытта Бүлүү бөлөх улуустарын дьокутааттара, нэһилиэк баһылыктара кыттыылаах национальнай бырайыактар, стратегическай соруктар тустарынан сэминээр ыытылынна.  Олохтоох дьокутааттар үлэлэригэр сыһыаннаах ыйытыыларыгар хоруйдары ыллылар.

Салгыы Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин кытта аны саас буолуохтаах  бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын II сийиэһин тула кэпсэтии буолла.

Александр ТАРАСОВ