Лена Кривошапкина: От эрэ барыта туһалаах буолбатах

Лена Кривошапкина Саха сирин эмтээх үүнээйилэрин хими­ческэй састааптарын үөрэтэр, эмп оҥорор науканан дьарыктанар. Кини ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр дьарыгын дьоҥҥо туһаны эрэ аҕалар үлэҕэ кубулуппут. Ол курдук, 1993 сылтан Хамаҕаттаҕа эмтээх оту үүннэрэн, от эмп быһыытынан дьоҥҥо туһатын үөрэтэр. “Мин ийэм Валерия Степановна — биология учуутала, кини миигин бу дьарыкка умсугуппута. Ийэм миигин ойуурга, хонууга сиэтэ сылдьан оттор тустарынан кэпсиирэ. Миэхэ онтон интэриэһинэй кэпсээн суоҕун кэриэтэ этэ”, — диэн кини билигин ахтар. Ол курдук эдэр киһи бу сөбүлүүр дьарыгын улахан үлэҕэ кубулутарга сананан, сөптөөх идэни баһылаан, учуонай истиэ­пэни ылан, билигин Москваҕа чааһынай фармацевтическай хампаанньаҕа үлэлии-үлэлии, Саха сиригэр үүнэр эмтээх оттору үөрэтэр уонна онтон эмп оҥорорго үлэлэһэр. “Сайын аайы дойдубар кэлэн эмтээх оттору хомуйабын, хатарабын. Билигин эмтээх отторунан дьарыктанары көҥүллүүр лицензияны Мос­кваҕа биэрэллэр. Онон, бары өттүнэн көдьүүстээҕин өйдөөн, Москваҕа олохсуйдум, улахан эмп оҥорор фармацевтическай хампаанньаҕа үлэлиибин. Манна химическэй уопут бөҕө оҥоробут, онон билиибин хаҥатарбар олус туһалаах”, — диэн кини кэпсиир.

Лена Кривошапкина “Саха сиригэр эмтээх оттортон оҥорон таһаарыыны тэрийии” диэн тиэмэнэн научнай үлэтин көмүскээбит. Ол үлэтинэн сиэттэрэн үгүс элбэх ыстатыйа суруйбут. Дьоҥҥо-сэргэҕэ бэлэх быһыытынан олус туһалаах дьоһун кинигэ таһаартарбыттар. “Иллюстрированный определитель лекарственных растений Якутии” диэн кинигэ наука эйгэтигэр уонна дьоҥҥо-сэргэҕэ олус туһалаах буолара саарбахтаммат. “Бу кинигэбит улахан үлэттэн таҕыста, 10 сылы быһа оттор тустарынан үгүстүк үөрэтэн, уопут оҥорон, түмүк таһаарбыт үлэбитинэн буолар. Аҥардас хаартыскаларын туһунан туспа бэлиэтиир наадалаах. 20-тэн тахса идэлэригэр бэриниилээх дьон бу кинигэни оҥорууга үлэлээтилэр”, — диэн Лена салгыы кэпсиир.

Бу санаатахха, норуот медицинатыгар  туһаныллар эмтээх үүнээйилэри итинник ким да үөрэппэтэх. Биир өттүнэн ыллахха, норуот бэйэтэ элбэх сыл устата туһанан,  оттор дьайыыларын билэр.  Иккис өттүнэн, ити оттор атын (побочнай) дьайыыларын, атын көрүҥ оттору уонна эмтэри кытта хардарыта дьайсыыларын ким да толору билбэт. Ол туһунан эдэр учуонай бу курдук санаатын этэр. “Дьон эмтээх окко олус чэпчэкитик сыһыаннаһар. Быстах онно-манна ааҕан баран, отунан эмтэнэн бараллар. Оннук, ис-иһин үчүгэйдик билбэккэ отунан эмтэнэр олус сэрэхтээх. Мин ону дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдиэхпин баҕарабын. Биир кэмҥэ киһи барыта Бөрө отунан үлүһүйэ сылдьыбыта. Дьиҥэр, бу олус күүстээх дьайыылаах от. Кыратык дозатын сыыстаххына, эмтэн дьаакка кубулуйар. Сыыһа эмтэнэн, дьон олохтон туораабыт түбэлтэлэрэ бааллар”.

Кини этиитин кытары толору сөпсөһөбүн. “Үгүс эм­тээх үүнээйилэри, холо­бур, сытыган эрбэһини (по­лынь) БАД састаабыгар кил­лэрэр көҥүллэммэт, эмп эрэ быһыытынан туһаныл­лыах­тарын сөп. Доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр эмтэр хаачыстыбаларыгар, көдьүүстэригэр уонна куттала суох буолууларыгар экспертиза ыыталлар. Эмп эбэтэр эмтээх үүнээйи “хаачыстыбалаах, куттала суох уонна кө­дьүүстээх” диэн үс суолга эппиэттиир эрэ буоллаҕына, туһанааччыга тириэрдиллэр. Тоҕо диэ­тэххэ, түмүк сорук — киһи доруобуйатыгар буор­тулаабакка эрэ көмөлөһүү”, — диэн кини биһиги кылгас кэпсэтиибитин түмүктүүр.

Оттон мин Лена Криво­шап­кина курдук киэҥ сиринэн далааһыннаахтык үлэлии сыл­дьар уонна Сахаларын сирин дьонун-сэргэтин туһугар кыһал­­лар дьон баалларыттан санаам сырдаата. Киниэхэ өссө таһаарыылаах үлэни баҕардым.

Бэлиэтээһиннэр
Эмтээх отторунан үлүһүйэр дьон от барыта туһалаах диэн өйдүө суохтаах. Ол иһин Лена Кривошапкина бэлиэтээһиннэриттэн аҕалабыт.

Дьааттаах оттор

Кытыан (можжевельник) Саха сиригэр 3 көрүҥэ үүнэр, олортон Көннөрү кытыаны эрэ эмкэ туһаныы көҥүллэнэр; Даурия кытыана (Можжевельник даурский) Кыһыл кинигэҕэ киирбит.

Валериана  тас көрүҥүнэн атын олус дьааттаах үүнээ­йилэргэ майгынныыр.

Ромашка аптечная дии санааннар, олох атын үүнээйилэри – Көннөрү бастыҥа отун (Нивяник обыкновенный) эбэтэр Сибиир астратын (Астра сибирская), Альпатааҕы астраны (Астра альпийская) хомуйаллар. Эмтээх ромашка (Ромашка аптечная) Саха сиригэр үүммэт.

Бөрө ото диэннэр, щитовник араас көрүҥнэрин хомуйаллар. Саха сиригэр щитовник  4 көрүҥэ үүнэр, бу дьааттаах үүнээйилэр. Кинилэри иһии кэнниттэн быар уонна бүөр үлэтэ кэһиллиэн, хотуолатыан, анемиялатыан, күүһү-уоҕу эһиэн сөп.

РФ Доруобуйа харыста­былыгар министиэ­ристибэтэ ытырыык от (Крапива) 6 көрүҥүттэн биир эрэ көрүҥү – Икки дьиэлээх ытырыык оту (Крапива двудомная)   туһанары көҥүллүүр, атын көрүҥнэри норуот медицинатыгар тут­таллар.

Үс хайытыылаах чэрээдэ (Череда трехраздельная)   Сарда­ҥалаах чэрээдэҕэ (Череда лучистая) майгынныыр. Сарда­ҥалаах чэрээдэни норуот меди­цинатыгар да туһаныы бобуллар.