Оҕом оскуолаҕа барда

Оҕоҕутугар  болҕомто­лоох буолуҥ

Оскуола туһунан кэпсээнин быһа түс­пэккэ истиҥ, сэҥээриҥ. Кини кэпсээнэ суолтата суох дии санаабыккыт, баҕар, оҕоҕутун олус долгутар боппуруос буолуон сөп. Оҕо төрөппүтүттэн бол­ҕомтону, сэҥээриини биллэҕинэ, бэйэтин эрэллээхтик сананар буолуо. Итиэннэ оҕо үгүс кэпсээ­ниттэн оскуолаҕа ханнык кыһалҕаны көрсөрүн быһа­арыахха сөп. Онон, оскуолаттан кэллэҕинэ, сылаас сыһыаҥҥытын көрдө­рүҥ.

Оскуола  уонна учууталын  туһунан үчүгэйи эрэ  кэпсээҥ

Оҕо бастакы учууталын туһунан үтүө өйдөбүллээх буолар. Тоҕо диэтэххэ, кини бастакы учуутала олоҕор биир сүрүн киһинэн буолар. Омуннарыгар, сорох оҕолор бастаан утаа учууталларын төрөппүттэриттэн да ордорор курдук буолаллар. Маныаха күнүүлээбэккэ, оҕо учууталыгар тапталын өйөөҥ. Учууталын кытта ыкса сибээстэһиҥ, оскуола общественнай олоҕор көхтөөхтүк кыттыҥ.
Өскөтүн учууталга ханнык эмэ түгэҥҥэ хоргуппут буоллаххытына, оҕону кыттыһыннарбакка, бэйэтин кытары кэпсэтиҥ.

Долгуйаргытын көрдөрүмэҥ

Биир эбээ сиэнин оскуолаҕа атаарарыгар төбөтүттэн имэрийэ-имэрийэ: «Оҕом сыыһа, хайдах-хайдах сылдьарыҥ буолла? Күнү быһа аһаабакка сылдьыаҕыҥ, оҕолор атаҕас­тыахтара», – дии-дии ытыыр эбит. Оскуолаттан кэллэҕинэ, сэрииттэн кэлбитин тэҥэ уйадыйа көрсөрө үһү. Эбэтэ итинник сыһыаннаһарын көрөн, уол биричиинэтэ суох оскуолаттан куттанар буолбутун бэлиэтээннэр, төрөппүттэрэ ийэлэрин кытары кэпсэтэн, оскуола туох да кутталы аҕалбатын быһаарбыттар.

Оҕо  бииргэ үөрэнэр доҕотторун кытары бодоруһарыгар көмөлөһүҥ

Оҕо саадыгар сылдьыбакка оскуолаҕа барбыт оҕо учуутал болҕомтото кылаас оҕолоругар барыларыгар тэҥҥэ тиксиэхтээҕин өйдөөбөт. «Атыттары ордук чорботор», – дии саныыр. Ол иһин «коллектив» диэн тугун быһааран биэриҥ. Оҕолору кытары оонньуурун көҕүлээн, сонун оонньууларга үөрэтиҥ. Бииргэ үөрэнэр доҕотторун дьиэҕитигэр ыалдьыттата ыҥырыҥ.

Саҥа  режимҥэ үөрэнэригэр көмөлөһүҥ

Оҕо 3-6 чаас үөрэниэн наада. Сэттэ саастаа­х киһиэхэ бу улахан киһи күнү быһа үлэлиир ноҕу­руускатыгар тэҥнээх. Ол иһин ньиэрбэтин систиэмэтигэр, хараҕар, кулгааҕар, сиһин тоноҕоһугар ноҕу­руускаланар.
Онон киэһэ олус хойутаабакка, биир кэмҥэ утуйарын туруорсуҥ. Оскуолаттан кэлээтин кытта тута дьиэтээҕи үлэтин толороругар модьуйумаҥ. Сынньаммытын, аралдьыйбытын кэнниттэн уруогун аахтарыҥ. Доруобуйатын кэтээн көрүҥ.

Оҕо  билиини ыларыгар  олус долгуйан  туран сыһыаннаһымаҥ

Сорох төрөппүт оҕоҕо сыһыана оскуолаттан «сүгэн кэлбит» сыаналарыттан тутулуктанар, кэлээтин кытары хас сыана ылбытын туоһулаһаллар, эбэтэр дневнигин үрдүгэр түһэллэр. Оскуолаҕа ылбыт сыаната, биллэн турар, суолталаах. Ол эрээри, кини олоҕо онтон эрэ тутулуктаммат эбээт.
Оҕо ханнык эмэ предмети ис сүрэҕиттэн сөбүлээн, үчүгэйдик үөрэниэн, сорох предмети аахайбат буолуон сөп. Онон олус ирдээбэккэ, ыарырҕатар предметигэр көмөлөһөргүт ордук.

Сэмэй буолуу киһини киэргэтэр дуо?

«Мин олус кыбыстанньаҥмын», «Дьон иннигэр сатаан тыл эппэппин. Этиэхтээхпин умнабын, кытарабын, буккуллан хаалабын», «Дьон болҕомтотун тардыахпын баҕарбаппын. Ол иһин дьонтон чорбойбот буола сатыыбын». Бу дьону биир кыһалҕа холбуур – кинилэр бэйэлэригэр эрэллэрэ суох, кыбыстанньаҥнар.

Сэмэй киһи киһиргэһэ уонна улахамсыга суох. Төһө да өйүнэн, таҥаһынан-сабынан, уйгутунан-быйаҥынан дьонтон чорбойдор, кини дьоҥҥо биир тэҥник сыһыаннаһар. Майгы бу хаачыстыбата туох да куһаҕана суох. Ол эрээри, биһиги таарыйар тиэмэбит – бэйэ күүһүгэр эрэлэ суох уонна кыбыстанньаҥ буолуу.

Интернет киэҥ дуолугар бу тиэмэҕэ кэпсэтии тахсыбытыгар, биир киһи: «Сэмэй буолуу киһини киэргэтэр, ону тэҥэ олоҕор мэһэйдиир», — диэн уот харахха эппит этэ.

Психологтар сэмэй буолуу хаачыс­тыбатын икки көрүҥҥэ араараллар эбит. Айылҕаттан бэриллибит сэмэй майгылаах, эбиитин үчүгэй иитиилээх киһи дьону-сэргэни бэйэтигэр тардар. Оттон бэйэтигэр эрэммэт киһи кыбыстанньаҥ буолар. Олоҕор уустуктары көрсөр. Кыбыстанньаҥ эр киһи сөбүлүү көрбүт кыыһыгар сатаан чугаһаабакка хаалар, кыбыстанньаҥ кыыс сөбүлүү көрбүт уола болҕомто уурдаҕына, төттөрүтүн, бүк түһэр. Оттон маннык киһи идеялары, көхтөөх буолууну ирдиир үлэҕэ, төһө да төбөтүгэр эҥин араас үчүгэй идеялардаах буоллар, онтун сатаан эппэккэ хаалар. Бэйэтин саастыылаахтарын хампаанньатыгар интэриэһинэйэ суох, чуҥкугунан аатырар.

Кыбыстанньаҥ буолуу төрүөтэ туохханый? Психологтар маныаха үгүс төрүөтү ыйаллар. Холобура, биир биричиинэнэн генетика буолуон сөп дииллэр эбит. Кыбыстанньаҥ буолуу гена баарын, ол мөлтөх ньиэрбэлээх дьоҥҥо баар буолуон сөп диэн сабаҕалыыллар. Иккис сүрүн төрүөтүнэн төрөп­пүттэрин сыһыанын, иитиитин ыйаллар. Оҕо дьон иннигэр тахсан хоһоон этэриттэн аккаастаннаҕына, «кыбыстара бэрт» диэн буолар.

Итигирдик, кыра киһиэхэ тө­рөппүттэр дьаралык «ыйаан» кэбиһэллэр. Эбэтэр оҕону кириитикэлээн кинини бэйэтигэр эрэммэт оҥороллор. Ол түмүгэр оҕо барытыттан кыбыстар буолар. Итиэннэ өссө биир төрүөтүнэн оҕо сылдьан дьон иннигэр сатаан «выступайдаабакка», күлүүгэ барбытын түмүгэ буолуон сөп эбит.

Хайдах кыбыстыбат уонна бэйэҕэ эрэллээх буолуохха? Киһи бэйэтин майгытын эрчийэн уларытыан сөп дииллэр психологтар.

1. Дьон иннигэр дор­ҕоон­ноохтук саҥара сатааҥ. Онуоха саҥа үрдэли кыайар спортсмен курдук сананыҥ. Күлүү-элэк гыныахтара диэн куттанымаҥ. Күн сиригэр сыыспат киһи диэн суох.
2. Элбэх буолан көрсү­һүүлэртэн туора туттумаҥ. Онно саҥата суох олорбот буола сатааҥ.
3. Сыыһа-халты саҥар­бык­кытыттан, туттубуккутуттан, дьон күлбүтүттэн бэйэҕитин хомуруйумаҥ. Төттөрүтүн, өссө биир таһымҥа таҕыстым диэн бэйэҕитин хайҕааҥ.

4. Билбэт дьонтон бириэмэ төһө буолбутун, ханнык суолунан бараргытын ыйытыҥ. Уочаракка туран суолтата суох тиэмэҕэ кэпсэтиҥ. Холобура, халлаан туругун туһунан. Саҥа көрөр киһиҥ эйигин билбэт, киниэхэ сытыы-хотуу курдук көстө сатаа. Бу эмиэ кыбыстанньаҥ буолууттан босхолуур эрчиллиинэн буолар.
5. Дьону кытта кэпсэтэргитигэр наһаа илэ-сала көтүмэҥ. Холобура, маҕаһыыҥҥа атыыһыттан: «Көрдөһөбүн, баһаалыста, миэхэ этиэххит дуо?» — диэн кыбыстан симириктии-симириктии искит түгэҕиттэн нэһиилэ саҥа таһааран ыйыттаххытына, дьоҥҥо эн бэйэҕэр эрэммэт, кыбыстанньаҥ киһи буоларгын тута биллэрэҕин. Ол иһин, тугу баҕараргытын чуолкайдык, кылгастык этиҥ.

Кыбыстар чувствоны өстөөх курдук ылыныҥ, кинини кытары охсуһуҥ. Хас биирдии кыайыыгытыттан үөрүҥ, бэйэҕитин хайҕааҥ. Соторунан, бэйэҕит да билбэккитинэн, бу чувство эн олоххор мэһэйдээбэт буолуоҕа.