«Аргыардаах Аммаҕа, мууһурбут буоругар…» («Өрүөл кэриэһэ». Б.Ойуунускай)

Сааһыламматах санаалар

Оттон ол үйэлээх сыаннастар өйдөбүллэрин тугунан кэмниэххэ, быһаарыахха сөбүй? Субу маннык диэн, ааҕан кэккэлэтэн киирэн барар уустук буолуоҕа. Киһи бэйэтин сырдык өйө-санаата, ыллыктаах сиэрэ-майгыта, ыраас чиэһэ-суобаһа мөккүөргэ туруорбакка ылынар, үрдүктүк тутар уонна олоҕор суолдьут сулус оҥостор өйдөбүллэрэ уонна үгэстэрэ, бука, үйэлээх сыаннастарга  кубулуйар буолуохтаахтар. Оттон ол сыаннастар төһө ахсааннаах буолуохтарын сөбүн, хас биирдии киһи бэйэтин толкуйун таһымыттан, сүрэҕин этиититтэн уонна булугччу өбүгэ тутуспут ытык кэриэһиттэн таһаарыахтаах.

Олох устар майгытынан, история көлүөһэтин тохтообот эргииринэн, атын тутуллаах, атын сыаллаах-соруктаах судаарыстыбаҕа олоробут. Маныаха үчүгэй-куһаҕан диэн боппуруос турбат. Оттон баара-суоҕа биир үйэ кэмнээҕи, субу соторутааҥҥы кылгас историябыт чахчыларыгар, сабыытыйаларыгар хайдах сыһыаннаһабыт, мэлдьэһэн кэбиһэбит дуо? Хайа да өттүнэн сатаммата, өссө кыаллыбата буолаарай. Аптаныамыйаны, ол аата судаарыстыбаннаһы (сарбыллыбыт быһаҕас көрүҥүнэн да буоллар) Сэбиэт былааһыттан тутан турабыт. Хайа да түбэлтэҕэ норуот тэпсилгэҥҥэ биэрбэт, баҕарбыппыт да иһин атынынан солбуйар кыахпыт суох, күн бүгүн даҕаны былаах оҥостон өрө тута сылдьар чулуу дьоммут, бары бассабыыктар уонна хомунньуустар этилэр эбээт.

Оттон күн бүгүнүгэр диэри бандьыыттарынан ааттыы сылдьар дьоммутун дьоруой оҥортуубут дуу, олохсуйан кэлбит үөрүйэхпитинэн, салгыы атахпыт иһэҕэ гынан илдьэ сылдьабыт дуу? Саха сиригэр күүдэпчилэммит кырасдааныскай сэрии уота туохтан саҕыллыбытай: баай уонна дьадаҥы өрө турсууларыттан, улахан судаарыстыба кутуругар сөрөөһүнүттэн? Омук бэйэ-бэйэтин, аҕа уолун, убай быраатын кытта сэймэктэһэр сэриитигэр дьоруойдар баар буолуохтарын сөп дуо?

Итинник уонна итиннэ майгынныыр санаалар эмиэ үөскээн-төрөөн тиийэн кэллилэр. Ол төрүөттээх. Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар Кырасдааныскай сэрии будулҕанын киининэн буолбут Амма улууһун Сулҕаччытыттан төрүттээх, сахаттан бастакынан Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыт (чопчулаан эттэххэ, Саха сиринээҕи Кырасдааныскай сэрии аан бастакы дьоруойа), кылгас эрээри бар дьонун өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалардыы чаҕылхай олоҕу олорон ааспыт Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас төрөөбүтэ 150 сыла туолуутун бэлиэтиир көрсүһүү Ил Түмэҥҥэ тэрилиннэ.

Дьоруой сиэннэрэ

Амма улууһун уоспас­тыбаннаһын, Сулҕаччы оскуолатын кэлэктиибин көҕүлээһиннэринэн, дьоруой төрөөбүтэ 150 сылыгар аналлаах Амматтан Дьокуускайга диэри атаҕынан сүүрүү, Марат болуоссатыгар кырасдааныскай сэриигэ охтубут буойуттар кэриэстэригэр сибэккини ууруунан уонна Ил Түмэҥҥэ көрсүһүүнэн  түмүктэннэ.

Амматааҕы байыаннай-ботуруйуоттуу иитии кулуубун чилиэннэрэ, Сулҕаччы, Болугур оскуолаларыттан уонна Амматааҕы лицейтэн 4 үөрэнээччи, 3 салайааччылаах уонна массыына арыалдьыттаах атаҕынан сүүрүүгэ туруммуттар. Сүүрүү суола Амматтан быһа Дьокуускайга түһүнэн кэбиһии буолбатах. Амма Эмиһиттэн туораан, Суола үрэҕи тутуһан, Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕинэн Хорообукка тиийэн хонон, салгыы Майанан, Бэдьимэнэн, Төхтүргэ хонон, куоракка киирдилэр. И.П.Михайлов-Харачаас олоҕун тиһэх сылларыгар Саха Киин Ситэриилээх кэмитиэтин (СКСК – ЯЦИК) чилиэнэ этэ, онон сүүрүү кыттыылаахтарын кытта Ил Түмэҥҥэ көрсүһүү, төрүкү сокуоннай суолталанан тахсар.

— Саха биир чулуу киһитин кэриэһигэр тэриллибит көрсүһүүнү истиҥ-иһирэх кэпсэтиигэ кубулутуоҕуҥ, — диир Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков. – Аммалар чулуу дьоҥҥутун кэриэстиир хайҕаллаах үгэскитин хаалларбакка сылдьаргыт, умнууга-тэмниигэ тиэрдибэккит махталлаах дьыала. Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас, үөрэҕэ суох саха киһитэ, сыччах сүрэҕэ этэринэн, суобаһа ыйарынан, дьонум-сэргэм үчүгэй буолаайаллар, дьоллоох олоххо тиийдэллэр диэн, саҥа былааска кыттыспыта, куттал суоһаабытыгар саа-саадах туппута. Уһулуччулаах хорсун быһыыны оҥорбута, бар дьонун махталыгар хаалбыта.

Соҕотох бу Харачаас олоҕун уонна охсуһуутун холобуругар көрүөхпүтүн сөп, Кырасдааныскай сэрии саха норуотугар аҕалбыт иэдээнин. Харачаас бастакы ойоҕуттан уола үрүҥнэргэ кыттыһар, аҕатын утары турар. Дьоҥҥо-сэргэҕэ хаалан хаалбыт үһүйээн сэһэнинэн, тыл-тылларыгар киирсибэккэ гынан баран, тиһэҕэр тиийэн: «Мин суолум туспа, эн суолуҥ туспа. Мантан антах суол тоҕойугар көрсүөхпүт», — дэһэн, балаҕаннарыттан тахсан сэргэҕэ бааллан турар аттарыгар олорон икки аҥы барбыттар. Харачаас дьиҥ сахалыы сиэрдээх айыы киһитэ буоларын, уола өлбүтүгэр уҥуох туппут холобура көрдөрөр.

Дьиҥэр, кырасдааныскай сэрии саха норуотун аймалҕаныттан төрүттэммит уот будулҕан буолбатах этэ. Улахан омуктуун  ситимнэммит дьылҕабыт хаһан эрэ тигиһиннэриэхтээх, тиэрдиэхтээх өлүүтэ-чааһа буолар. Кырасдааныскай сэрии — ааспыт историябыт хаанынан суруллубут ыстараныыссата. Инникитин тапталлаах норуоппутун кыһылга-үрүҥҥэ, уопсайынан, ханнык да өҥҥө-дьүһүҥҥэ хайдахтаах да күүс хайыппатын, араартаабатын!

Оттон бүгүн оҕолорбут биһигини үөрдэллэр, төрөөбүт норуоттарын историятын кытта ыкса билсэллэр. Олоххо бэйэлэрин бастакы дьоһуннаах хардыыларын оҥорбут дьон быһыытынан, бэйэлэригэр булгуччу түмүгү оҥостуохтара. Норуоттан тахсыбыт, норуотун сырдык кэскилин туһугар бэйэтин харыстаммакка охсуспут Иннокентий Михайлов-Харачаас туһунан өйдөбүл өлбөөрүө суоҕа, норуоттарын туһугар сулууспалаабыт бары чулуу дьоммут ааттарын кытта бииргэ тутуллан, кини аата ааттана туруоҕа. Харачаас пааматынньыга туруоруллуоҕа, кини туһунан саҥа кинигэ тахсыаҕа.

«Оҕолор, кинилэргэ сүктэриллибит, кылаабынайа, бэйэлэрэ дьулуһан туран ылыммыт сыалларын-соруктарын чиэстээхтик толордулар. Байыаннай-ботуруйуоттуу иитии кулууп чилиэннэрэ, эт-хаан өттүнэн бэлэмнээх уолаттар, норуокка киэҥник биллибит сэрии дьоруойа биир дойдулаахтара, хайдахтаах ыар моһоллору төлүтэ түһүтэлээн, өлүүнү кыайан, хатыламмат хорсун быһыыны оҥорбутун эттэригэр-хааннарыгар эрэ буолбакка, сүрэхтэригэр кытары тиэрдэ өйдөөбүттэригэр бигэтик эрэнэбин.

Сылдьыталаан уонна хонуталаан ааспыт Мэҥэ улууһун нэһилиэктэрин дьоно-сэргэтэ, саха төрүт сиэринэн, олус үчүгэйдик көрсүбүттэригэр улаханнык махтанабыт. Хорсун быһыы холобура бары норуоттарга өрө тутуллар, хоһоонноругар холбонор, ырыаларыгар ылланар. Оттон дьоруой аата-суола үйэлэргэ номоххо хаалар. Харачаас оннук дьылҕалаах дьонтон биирдэстэрэ», — диир сүүрүү бөлөҕүн салайааччыларыттан биирдэстэрэ Андрей Варламов.

«Хоодуоттар, хотойдор үйэттэн үйэҕэ ааттара ааттанар»

(«Харачаас». Б.Ойуунускай)

1921-1922 с.с. Саха сирин бүттүүнүн хабан барбыт кырасдааныскай сэрии сүрүн уота, онтон 1923 сыл саҥатыгар Бэппэлээйэп ньадараал сэриитиниин хааннаах хапсыһыылар, 1924-1925 с.с. Тоҥустар бастаанньалара, 1927 сыллааҕы конфедералистар өрө туруулара, ити сыл сэтинньи 8 күнүнээҕи Абаҕатааҕы ытыалаһыы барылара Амма улууһун сирин-уотун, дьонун-сэргэтин өрө-таҥнары ытыйан ааспыттара. Амма — Лаамы муоратыгар киирэр-тахсар тэргэн аартык айаҕа этэ. Үрүҥ хамсааһын Саха сирин киин өттүгэр Амманан өтөн киирбитэ, кыайтаран куотарыгар эмиэ Амманан аартыктаммыта.

1922 сыл тохсунньу 10 күнүттэн ыам ыйын 6 күнүгэр диэри, кыһыл этэрээт В.Коробейников сэриилэринэн Амма солобуодатыгар төгүрүктэнэн хаайтаран сыппыта. 1923 сыл олунньу 14 күнүттэн кулун тутар 3 күнүгэр диэри И.Строд этэрээтэ Саһыл Сыһыыга «муустаах төгүрүктээһиҥҥэ» түбэспитэ. 1923 сыл олунньутугар Бэппэлээйэп сэриитэ эмискэ саба түһэн Амма солобуодатын ылар. Кулун тутар 2 күнүгэр буусканан ытыалааһыннаах, хардарыта элбэх бөлүмүөтүнэн тибиирдиилээх, кыранааттарынан бырахсыылаах 6 чаастаах кырыктаах кыргыһыы кэнниттэн, кыһыллар солобуоданы төттөрү ылаллар.

Сахаттан Кырасдааныскай сэрии бастакы дьоруойа Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас туһунан дөкүмүөҥҥэ олоҕурбут сэһэни суруйааччы уонна суруналыыс П.И.Филиппов суруйбута. История наукатын хандьыдаата, суруйааччы уонна суруналыыс, бэйэтэ Амматтан төрүттээх Владимир Пестерев «Амма – кырасдааныскай сэрии уот будулҕаныгар» кинигэтигэр И.П.Михайлов-Харачаас хорсун быһыытын туһунан анаан кэпсэнэр.

1922 сыл тохсунньутуттан Амма солобуодатыгар төгүрүллэн хаайтаран олорор, 273 байыастаах, М.К.Котрус хамандыырдаах кыһыл этэрээтигэр солобуоданы хаалларан туран, аара сэриилэһэ-сэриилэһэ, Дьокуускайдааҕы гарнизону кытта холбоһоругар бирикээс кэлэр. Амматааҕы гарнизон байыаннай сэбиэтэ элбэх мөккүөр, кэпсэтии кэнниттэн солобуодаҕа хаалар уонна көмөнү кэтэһэр туһунан быһаарыы ылынар. Ол быһаарыыны Дьокуускайга тиэрдэр туһугар үстүү киһилээх икки бөлөх утуу-субуу тоһуурга түбэһэн өлөр.

Олунньу 2 күнүгэр Иннокентий Михайлов-Харачаас, Семен Васильев-Байанай уонна Амма бааһынайа Александр Чурин үһүс холонууга туруналлар. Сарсыарда олох эрдэ 10 аттаах эрэспиэччик инникилээн  тиийэннэр, хаһан аһыы сылдьар үөр сылгыны күүскэ үргүтэннэр ыраахха диэри чөл хаары үнтү тэбистэрэн кэбиһэллэр. Онно балыйтаран, суһал сорудахтаах үс кыһыл киһи хас да биэрэстэ сири ылбалаан баран, тосту өҕүллэн Суолаҕа тахсар хайысханы тутуһаллар. Үрүҥнэр бастаан билбэккэ хаалан бараннар, иһиттэхтэрэ буолуо, эккирэтиини тэрийэллэр. Таарыйан ааһыахтара диэбит ыаллаах сирдэргэ тоһуурдары, суоллар арахсыыларыгар эбии пуостары туруортууллар.

Харачаас табаарыстарынаан оччотооҕу бытарҕан тымныыга ат үрдүттэн түспэккэ, биирдэ да дьиэҕэ-уокка киирбэккэ, тоҥ өйүөлэринэн үссэнэн айаннаан иһэллэр. Байанай Сэмэн ата арҕаһын ыҥыырга астаран бааһыран, улахан кыһалҕаттан соҕотох турар балаҕаҥҥа киирэргэ быһаарыналлар. Эккирэтээччилэр субу тиийэн кэлэллэр, аттарын үрдүгэр түһэн куотуу буолар. Байанай ата табыллан охтон хаалар, киһи атыгар хаххаланан ытыалаһарга бэлэмнэнэр. Үрүҥнэр икки аргыһын эккирэтэн аһара тэптэрэ тураллар. Байанай биир балаҕаны булан, хаһаайыныттан атын былдьаан ылан, дьиэлээх ыйан биэрбитинэн, Дьокуускай хайысхатын тутуһар. Суола бүтэн, муҥурданан хаалбытыгар албыннаппытын өйдүүр, хайыыр да кыаҕа суох буолан биэрэр. Хаттаан тоһуурга түбэһэн бааһыран, билиэн тутуллан, үрүҥнэр Бүтэйдээхтээҕи ыстааптарыгар аҕалыллар. Ынырыктаах накаастааһыҥҥа түбэстэр даҕаны кими да, тугу да этэн биэрбэккэ дьиҥ дьоруойдуу өлөр.

Оттон өстөөхтөрүттэн нэһиилэ мүччү туттарбыт Харачаастаах Чурин сотору муммуттарын билэннэр, бэрт сэрэҕинэн ыалга киирэннэр суолу ыйдарарга быһаарыналлар. Эмиэ дьиэлээх киһи албыныгар киирэн биэрэннэр, хаттаан тоһуурга түбэһэллэр. Александр Чурин табыллан тутатына өлөр. Харачаас бэйэтин атын өлөртөрөн баран,  доҕорун атын үрдүгэр хатаастан тоһууртан куотар.

Харачаас, икки доҕорун сүтэрэн, кыл тыына эрэ ордон, бэһис сууккатыгар Өлүөнэ кытылыгар турар кыһыл дозорга тиийэн иҥнэр. Саха сирин Сэбилэниилээх күүстэрин ыстаабыгар тиэрпиттэригэр, Амматааҕы быһыыны-майгыны быһыта-орута кэпсээн, бэргэһэтигэр уонна этэрбэһигэр кистэнэн тигиллибит суругу этэн биэрэн баран, өйүн сүтэрэн охтон түһэр. Балыыһаҕа сыппыта сэттис хонугар эрэ өйүгэр киирэр.

Бу уһулуччулаах хорсун быһыыны оҥорбутун иһин, Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас Бойо­буой Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаланар. Оччолорго бу уордьанынан наҕараадаламмыт киһи Кырасдааныскай сэрии дьоруойун ыстаатыһын сүгэрэ.

Бу хайдахтаах да эт киһи кыаҕын таһынан, уратылаах сылаалаах-сындааһыннаах, тоҥуулаах-хатыылаах, уһулуччу ньиэрбэ күүрээһиннээх, айан былаһын тухары субу хантан эрэ ытыллан өлөн түһэри күүтээһиннээх ураты кутталлаах «күүлэй», содула ыарахан буолбута. Киил мас курдук чэгиэн киһи доруобуйата букатыннаахтык айгыраабыта. 1927 сыл бэс ыйын 7 күнүгэр И.П.Михайлов-Харачаас 58 сааһыгар олохтон туораабыта.

Туохха тирэ­ҕириэх­тээхпи­тий?

— Бэлиитикэ, ис-иһиттэн кубулҕаттаах дьахтар кэриэтэ, мэлдьитин уларыйа-тэлэрийэ турар майгылаах, — диир суруйааччы Владимир Пестерев. – Ол быһыытынан, киниэхэ тирэҕирэ сатааһын, оннук улахан эрэллээх дьыала буолбатах.   Тирэҕириллиэхтээх – киһи аймах бүттүүнүн сүппэт-оспот, тэпсиллибэт, атыыламмат үйэлээх сыаннастарыгар. Ол — таптал, чиэс, суобас, кырдьык, көҥүл, амарах санаа. Киһи, норуотун кэскилин туһугар хорсун быһыыны оҥоруута эмиэ бу сыаннастарга киирсэр. Саха боростуой киһитэ, түҥкэтэх тыатын сирин олохтооҕо, ааттаах мас ууһа, биир дойдулаахтарыгар уратытык ытыктанар, сааһын тухары харытын сиилэтинэн бэйэтин уонна дьиэ кэргэнин иитэн олорбут И.П.Михайлов-Харачаас күүрээннээх, уларыйыылаах-тэлэрийиилээх күннэр-дьыллар ыкпыттарыгар, норуоппар, бар дьоммор дьолу аҕалар былаас туһа диэн, ол көмүскэлигэр бэйэтин олоҕун толук ууммута.

Бар дьонун туһугар улуу охсуһууга олоҕун биэрбит киһи – бары өттүнэн уратылаах киһи. Харачаас биһиэхэ, бүгүн баар уонна кэлэр көлүөнэ сахаларга иэһин чиэстээхтик төлөөбүт киһи буолар. Оттон биһиги бэйэбитигэр биир эрэ боппуруоһу туруорунуохтаахпыт – туох махталлаах буолуохтаахпытый диэн.

Суруйааччы бу тылларыгар тугу эмэ эбэр да, көҕүһэтэр да, бука, наадата суох буолуоҕа.