Умуннарыллыбыт, умнуллубут — төннөр

Бары кыра, улахан, ону кытта Улуу тунах ыһыахтара ыһыллан бүттүлэр. Салыйар куттаах саха омук барахсан, сүһүөхтээх бэйэтэ сүгүрүйэн, хоолдьуктаах бэйэтэ хоҥкуйан, этэр тыл иэйэр илбиһинэн сиэри-туому толорон, үрүҥ сөлөгөй үрүт үтүөтүнэн айах тутан, арыы-сыа бастаах алгыһы этэн эҥсэлитиэҕиттэн, тулалыыр барыта чуумпурда, иһийдэ, киэркэйдэ.

Туох үчүгэй, кэрэ, күүттэриилээх барыта кылгас үйэлээх буоларыныы, торҕо күөҕэ сайыммыт бэрт сотору кэминэн кэхтэр кэмэ үүнэн-үөскээн тиийэн кэлбитэ субу баар эрэ буолуоҕа. Саха омук бу күннэргэ диэри олорон кэлбит олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын төрүтэ, субу элэс гынаары турар кылгас сайыныгар, туох кыалларынан муҥутуур күөх быйаҥы сомсон хаалыы буолар.
Күүтүүлээх, күүттэриилээх, нөҥүө сайыҥҥа диэри кэпсэлгэ сылдьар ыһыахтарбыт ыһыллыбыттарынан, си буолуохтааҕар кэмчи кэпсээни, кыра куолуну, симик саҥаны быктара түһэн ыллахха, ама, улахан сэмэ буолбат ини.
Саха омук ыһыаҕа инньэ 17 үйэттэн саҕалаан сурукка-бичиккэ киирбитэ. Нуучча судаарыстыбата Саха сирин холуонньалаабыта олох чугастааҕы кэмигэр, саха өссө саха эрдэҕинэ, кини өйө-санаата, кута-сүрэ, аан дойдуну анаарар толкуйа, итэҕэлэ ханнык да тастан сабыдыалга оҕустара иликтэринэ, төрдүттэн чөл туруктаах эрдэхтэринэ, ол быдан былыргы кэм тыыннаах хартыынатыттан сүһэн ылан суруллубут мифологияҕа, итэҕэлгэ, бөлүһүөпүйэҕэ, историяҕа, этнографияҕа сыһыаннаах уонна оннук ис хоһоонноох наукаҕа суруйуулар этилэр.

Ардыгар ыһыах ыһыллыытын, саха бэйэтин саҥа сылын көрсөр бырааһынньыгын курдук быһаарыы баар буолар. Саха омугун эрдэтээҥҥи историята чуолкайдамматах, ону ааһан төрүкү да биллибэт диэн бигэргэттэххэ, улахан сыыстарыы буолуо суоҕа. Кыһына суох, эргиччи итии сайыннаах дойдуларга саха олордо эрэ олорбото эрэ, дакаастабыла мэлигир. Оттон бу хаар-муус дойдуга олорорун былаһын тухары, кини төгүрүк сылын сэттэ ыйын тилэри барар кыстыктаах уонна үс ыйдаах сайыннаах. Дьиэ сүөһүтүн ииттэн олорор омук буоларынан, кыстыкка киирии уонна кыстык түмүктэниитэ, кини олоҕун-дьаһаҕын сүүнэ суолталаах улахан кэрчик кэмэ. Саха киһитин сайына, күһүнэ уонна сааһа — бу уһун кыстыгын бэлэмигэр уонна ону этэҥҥэ туорааһыҥҥа түмүллэрэ.
Саха, окко киириэх иннинээҕи, тыын ылан уоскуйа түһэр кылгас кэмэ, кини саҥа сыла (дьыла) буолбатах. Ыһыах ыһан, сиэри-туому толорон, алгыс этэн, мэҥэ халлаан тоҕус хаттыгастарыгар олохтоох Үрдүк Айыыларыгар, сир-дойду, от-мас, сүөһү-ас иччилэригэр, Аар айылҕатыгар сүгүрүйэн, көрдөһөн-ааттаһан ууллубут араҕас арыынан, үрүҥ сөлөгөйүнэн, сырдьыгыныы көөнньүбүт кымыһынан айах тутар – кини итэҕэлин төрүтэ.
Ыһыах — саха санаата көнньүө­рэр, сүрэҕэ үөрэр, эрэйин-кыһалҕатын умнан ылар, инники олоҕор эрэлин күүһүрдэр норуотун үгэс буолбут өрөгөйдөөх түһүлгэтэ, бүттүүн бырааһынньыга, оонньуута-көрө. Ыһыахха саха киһитэ тириитэ тэнийиэр, санаата манньыйыар диэри сыалаах эти тото-хана сиэн, көөнньөрүүлээх көйгүө кымыһынан күөмэйин чөллөрүтэн, көхсүн кэҥэтэн, үөрүөх-көтүөх, оонньуох-көрүлүөх баҕата уолугунан киирэн, сүрэҕин өрүкүтэрэ, өйүн-санаатын күүрдэрэ.
Оҕонньор киһи оллоонноон олорон, киэһэриитэ саҕалаан баран, күн тахсыыта иккис тыына киирэн, куолаһа эбии чөллөрүйэн тохтоло суох манна олоҥхолуура. Сээркээн Сэһэн кырдьаҕас, кэрээбэккэ кэпсиир кэҕэ кыылы кэҕиннэрэн, тыла-өһө өссө эбии өһүллэн төтөлө суох барара. Күннээх түүн эргитэн этиллэр оһуохай сатараан, муҥурдара биллибэт, киэлилэрэ кэмнэммэт аҥаат-муҥаат тойон алааһы уҥуордаан, начааскыга да мөлтөөн-ахсаан ылбакка, ой дуораана буолан, бардар бара турара. Ыһыах ат бөҕөтө, кус быһыйа, көтөн хаалыан кыната эрэ суох кылыыһыта, хайдахтаах да уһун биэтэккэ тэппит атаҕын кубулуппакка кэлэр Сындыыс сүүрүгэ бар дьон киэһээҥҥи кэрэ кэпсэлигэр киирэллэрэ, устунан номоххо кубулуйаллара.
Сэмэй, килбик таптал, ыһыах оһуохайыгар тиксиспит тарбахтар таарыйсыыларыгар, саһыахча буолан иһэн хаттаан тэмтэйэ ойон тахсыбыт үрүҥ күн толбонунан туолбут харахтар кэпсэтиилэригэр этиллэрэ. Улуу тунах ыһыахха толоруллубут сиэр-туом, этиллибит алгыс үөһэ тахсыбытын ордугун, сиргэ-буорга түһэн, ити кэнниттэн эдэр ыал элбээн, оҕо-уруу төрөөн, үс саха үксүү, түөрт саха элбии турар буолара.

Оттон саха киһитэ барахсан айыыларын, иччилэрин санааларын көнньүөрдэн, бэйэтэ астына оонньоон-көрүлээн баран, хотуурун тутан күүстээх, быһымах үлэҕэ төбөтүн оройунан түһэрэ. Муҥутуур кылгас кэм иһигэр, от бастыҥ сүмэтин сүтэрэ илигинэ, сүөһүтүн кыстыыр отун булумматаҕына, бу ыал олоҕо ураты ыарахан туруктанарын кыралыын-улаханныын эттэригэр-хааннарыгар тириэрдэ кытаанахтык өйдүүллэрэ. Былыргы, урукку саха эр киһитэ оттооһун быһымахтаах күрэҕэр тугун да харыстаабакка түһүнэр буолан, сай устата хаста да эт быстан, күһүнүгэр тиийэн олох даҕаны быарынан сынан хаалара. Ыал соҕотох сүөһү эрэ баайдааҕа, сыччах сүөһүнэн эрэ тыынньаланан олороро. Сүөһүлэрэ эһиннэ да, бу дьон ыал буолан бүтэллэрэ, буруолара сабыллара. Үлэни кыайар өттө баайдарга хамначчыттыы, кырдьаҕастара, кыралара — ыалынан иитимньилии кумалааҥҥа бараллара.
Норуот төрүт итэҕэлэ халлаантан түспэт, сир анныттан күөрэйэн тахсан олохсуйбат. Бэл, сайдыылаах үрдүк эрэлиигийэлээхпин дэнэр омук, атын кыра-хара омукка күүһүнэн соҥноон да туран онтун ылыннарбатах, ол аата кыайан итэҕэппэтэх холобура хара баһаам. Омук төрүт олоҕун-дьаһаҕын майгыта хайдаҕый да, кини өйүн-санаатын олоруута, аан дойду айыллыытын, киһи аймах үөскээһинин туһунан бастакы мифологиялаах көрүүтэ, үгэстэрэ уонна итэҕэлэ ону кытта хайдах да ситимэ, силиһэ суох буолуохтарын сатаммат. Омук олоҕун төрүт укулаата хамсаатаҕына эбэтэр ыһылыннаҕына, кини өйүн-санаатын уонна итэҕэлин муннарар ыраахтан дьыала буолбатах.
Андрей Саввич Саввинов, бөлү­һүөпүйэ наукатын дуоктара, Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрсиэт бэрэпиэссэрэ:
— Олоҥхо киириитэ, аан тыла Орто дойду үөскээбит, олохтоммут бэрээдэгиттэн, ол онно арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан аймаҕа, көхсүттэн көнтөстөөх күн улууһун дьоно олорон, олохсуйан барбыт майгыларыттан саҕаланар. Олоҥхобутугар Айыы бухатыыра Абааһы уолун кыайдаҕына, күн улууһун дьоно булгуччу ыһыах ыһаллар. Бу саха омугун эрдэтээҥҥи мифологиятыгар сыһыаннаах.
Аллараа дойду бастаан хайдах уонна туохтан төрүттэнэн айыллыбытын туһунан ырыа олоҥхоҕо суох курдук. Аҥаардастыы Абааһы аймаҕа айбардаабыт, күнэ да, сулуһа да суох, бүдүө-бадаа дойду туһунан тутатына хоһуллан барар. Ол аата хайдаҕый? Аллараа дойду, абааһылар уораҕайдара, хараҥа күүһү, аньыыны-хараны бэлиэтээн көрдөрөр хара дьай, күн улууһун дьонун орто дойдутунааҕар былыргы саастаах буолан тахсар дуо? Буолуон сөп. Киһи аймах хайа үөскүөҕүттэн, кини эволюциятыгар сырдык уонна хараҥа өрүттэртэн хайалара урутаан «бастакы «миэстэҕэ» турара чуолкайдамматах курдук. Атын өттүнэн, олох сырдык уонна хараҥа өрүттэрэ, тыыннаах олоҕу кытта бука, хара бастакыттан бииргэ сэнньэлиһэн кэлсэн иһэллэрэ эбитэ буолуо ээ.
Төһө мөлүйүөн сылларга, баҕар, үйэлэргэ эбитэ буолла, Улуу куйаарга Улуу чуумпу сатыылаан турбут бадахтаах. Аан дойду тутуллан турбут кулукута төлө ыстанан, сырдык уонна хараҥа арахсыыта барбыт. Ону кытта Айыы уонна Абааһы аймахтарыгар хайдыһыы тахсыбыт. Иирээн, утарыта харсыы, дуолан охсуһуу итинник саҕаламмыт. Онтон ылата Үөһээ Айыылар сырдыгы уонна хараҥаны иллэһиннэрэ, эйэлэһиннэрэ сатыыллар даҕаны, түмүктээх көдьүүһэ көстө илик. Уу, буор, салгын уонна уот куттаах Иччилэр орто туруу бараан дойду дьонун олоҕун арчылыы, араҥаччылыы сылдьаллар.
Былыргы сахаларга, быһа барыллаан ыам ыйын саҥатыттан Улуу тунах сатыылыар диэри, 40 хонуктаах сиэри-туому толоруу ыытыллар эбит. Маннык сиэри-туому анал идэлээх Бахсылар, иччилэргэ айах тутан алҕаан, кинилэр үс бараа хара күлүктэрин быһа хаампат, кинилэри кэлэппэт, хоргутуннарбат туһунан уус тыл бастыҥын этэн, айыы оҕолорун харыстыы-хараанныы сылдьалларыгар көрдөһөн-ааттаһан, иччилэри өрө тутан, кинилэр үтүө санааларыгар бүк бэринэн алгыстарын түмүктүүллэр.
Бэс ыйын сүүрбэ гыммыт биирин чорбоҕор, сайыҥҥы күн муҥутаан уһаан биэрэр кэмигэр, Улуу тунах ыһыаҕа ыһыллан, сиэр-туом толоруллан, Алгыс көтөҕүүтэ саҕаланар. Алгыс алларааттан үөһээ тахсар. Күн оройун саҕана, Үрдүк Айыылар алгыска алкыттаран, ыһыах түһүлгэтигэр муҥутуур чугаһаан ылбыт кэмнэригэр, күн улууһун дьонун-сэргэтин алгыһа Айыыларга төһө тиийбитин айылҕа араас көстүүлэрэ бигэргэтэн биэрэллэр.
Алгыс көтөҕүллэн муҥутуур чыпчаалыгар тиийиитэ, үрүҥ былыттар өрөһөлөнөн тахсаннар түһүлгэ дьонун уу дьулаан оройдорунан тохтоон турунан кэбиһэр буолар эбиттэр. Өрөһөлөнөн турар үрүҥ былыттар хамсааһыннарыгар сөп түбэһиннэрэн, дьон-сэргэ бэйэтин уус хараҕынан ойуулаан, санаатын сарбынньахтарынан ситэрэн-хоторон арааһы барытын оҥорон көрөр кыахтаах. Намҥа ыһыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын Алгыһыгар 30-ча элиэ эргийэ көтө сылдьыбыта эриэккэс көстүүнү тосхойдо. Элиэ тыҥырахтаах көтөрдөргө киирсэр, тыҥырахтаах көтөрү саха ытыктыыр, киниттэн толлор, тыыппат.
Сыллата, улуустарынан уларыта сылдьан ыһыллар Олоҥхо ыһыаҕын сөпсөөбөт саҥа-иҥэ баар буолар. Онуоха сүрүн куоһур — үп-харчы халтайга барара. Саха төрүт итэҕэлэ, бэйэтин кэмигэр, күүс өттүнэн бохсуллубут, ол түмүгэр үйэлэргэ сааһыланан кэлбит ис дьиҥэ уонна тутула ыһыллан, онтон устунан умуннарыллан хаалбыт итэҕэл буолар. Саха норуотун дьолугар, кини итэҕэлин ис дьиҥэ олоҥхотугар уонна ыһыаҕар чуолкай систиэмэтинэн киирэн сылдьар буолан, ону сөргүтэр суолга бигэтик турунна. Ол онуоха үп-харчы барар эбит да буоллаҕына, бардын. Харчы хамсыыр аналлаах, син биир туттуллубута эрэ баар буолуоҕа. Итэҕэллээх омук бөҕө куттаах, бэйэтигэр эрэллээх, сырдыкка дьулуһуулаах буоларын кэпсии сатыырга улахан наада суох. Норуот итэҕэлэ үбүнэн-харчынан кэмнэммэт уонна сыаналаммат.
Билиҥҥи биһиги ыһыахтарбыт аныгы шоуга кубулуйуохтарын сөбүн туһунан үгүстүк этэллэр. Сөпкө этэллэр. Оннук куттал өрүүтүн кэриэтэ баар буолуоҕа. Саататар, көрүлэтэр биисинэс аан дойдутааҕы баараҕай индустрияҕа кубулуйбута быданнаата. Харчы онно харыыта суох сүүрүгүрэр. Дьыала онуоха эрэ буолбатах. Киһи айыллыбыт айылгытынан көрү-нары өрө тутар, наар ону батыһар кыыбаҕалаах буолар. Киһи ол хаачыстыбатыгар табан оонньоотоххо, сатабыллаахтык «салайан» биэрдэххэ, көр-нар кини олоҕун сыала-соруга, өссө тутаах суолтата буолуоҕа. Бу маннык кутталга бигэ итэҕэллээх, ол аата олоҕун суолун булбут эрэ киһи киирэн биэриэ суоҕа.
Оттон ыһыахпыт уопсай тэрээ­һинигэр, оонньуутугар-көрүгэр, о.д.а. дьаһалларыгар саҥа, сонун көстүүлэр киирэллэрэ бириэмэ ирдэбилэ буоллаҕа. Бу гынан баран, ыһыах ис дьиҥэ, түҥ былыргы өйдөбүлэ, саха итэҕэлигэр сыһыаннаах бары сиэрэ-туома, алгыһа, олоҥхото, оһуохайа, национальнай оонньуулара, аһа-үөлэ, ат сүүрдүүтэ – быһах биитин кылаанын да саҕа уларытыыны-тэлэритиини, тупсарыыны, интернациональнай тыынныы сатааһыны адьас барыа суохтаах. Норуот итэҕэлигэр, кини кутугар-сүрүгэр сыһыаннаахха: «тыытыллыбат», «сатаммат», «көҥүллэммэт» диэн кытаанах тыллар булгуччу инники күөҥҥэ туруохтаахтар.
Ыһыахпытыгар «оччо омук киһитэ», «бачча атын дойду дьоно» сырыттылар диэн киэн тутта этэбит. Кинилэр аска дуу, туох эрэ ураты экзотикаҕа дуу өлө-тиллэ наадыйан кэлбэтэхтэрэ чуолкай. Аан дойду норуоттарын култуурунай, духуобунай эйгэлэригэр, ол иһигэр эрэлиигийэлэригэр кытары сүҥкэннээх уларыйыылар, өйдөөбөт-өйдөспөт сыһыаннар тахсыталыы тураллара бэлиэтэнэр. Киһи сөҕүөн иһин, итинник духуобунай кириисискэ үрдүк сайдыылаах култууралаах, дириҥ итэҕэллээх, баай-тот олохтоох дойдулар дьонноро-сэргэлэрэ ылларалларын туһунан этиллэр. Бу дьон бэйэлэрин хас эмэ тыһыынчанан сыллаах историялаах итэҕэллэригэр сойо дуу, саарбахтыы дуу быһыытыйан, аан дойду чуолаан айылҕаны өрө тутар итэҕэллэрин кытта билсэр соругу туруоруналлар. Биһиги итэҕэлбит ити хайысха төрүт былыргы көрүҥэ буоларынан, инникитин өссө улахан интэриэһи үөскэтиэ турдаҕа.
Туох барыта бэйэтин ис дьиҥинэн, айылҕатынан хайдах айыллыбытынан, төрүттэммитинэн, оҥоһул­лубутунан, астаммытынан, тигиллибитинэн сыаналанар уонна күндүтүйэр үйэтигэр хаттаан тиийэн кэллибит. Биһиги кыра омук буоларбыт быһыытынан ычабыт кыараҕастыҥы, түүтээҕэр чэпчэкитик атын улахан омук сабыдыалыгар тааҕы таах оҕустаран кэбиһэр кыахтаахпыт. Наар үөһэттэн дьаһалы күүтэн, туохха барытыгар үтүктээйи буолан, атын эмэгэттэргэ сүгүрүйэн олох олорон кэллибит. Маныаха аҥаардастыы бэйэбит эрэ буруйбут буолбатах. Аҕыйах буолар атаҕастабыллаах, атарахсытыылаах, кыра буолар кыбыстыылаах, кыпчыттарыылаах.
Барыта биллэр суол гынан баран, өссө төгүл хатылаан эттэххэ, ыһыах алгыһын сиэригэр-туомугар сылгы төрдө Дьөһөгөй Айыы, ынах сүөһү иччитэ Ынахсыт Хотун бэлэхтэрин — Айыы аһын — кырылыы кыыньар кымыһы, өҥ-быйаҥ бэлиэтэ үрүҥ аһы — хамыйах муҥунан баһан ыла-ыла ыһыалааһын, сиэри-туому сиэрдээхтик толоруу майгытыгар сөп түбэспэт. Төһөнөн элбэҕи ыһаҕын, иччилэри аһатаҕын да, соччонон үчүгэй диир санаа – сыыһа толкуй. Ону ааһан, ыһыах сиэрин-туомун токурутуу буолар.
Ыһыах ыһыллар сирэ-уота – ытык сир. Ытык сири киртитии, быртаҕырдыы – улахан аньыы. Маннык тирэх өйдөбүлгэ, аныгы дьон өйө-санаата бэйэтин үтүө баҕатынан уонна көҥүлүнэн тиийэрэ буоллар, чахчы улахан үтүө дьыала буолуох этэ.
Чуолаан саха матырыйаалынай култуурата үөтүүлээх ис хоһооннооҕунан уратыйар. Саха итэҕэлигэр уус, адьас туспа үктэлгэ турар идэлээх киһи буолар. Уус төрдө, ойууннааҕар өссө ыраах уонна дириҥ үөтүүлээх. Саха ууһа туппутугар, оҥорбутугар, айбытыгар иччилээх тыллары иҥэрэр уратылаах. Саха ууһа оҥорбут киэргэлэ, кыыһы-дьахтары киэргэтэрин таһынан, кинини харыстыыр, арчылыыр тыыннаах. Маннык киэргэл, киһи оҕотуттан оҕотугар бэриллэ турар аналлаах. Биһиги кэммитигэр иччилээх тыын иҥмэтэх оҥоһуга, кураанах үтүктүү халыыбынан дьапталлыбыт киэргэл элбээтэ. Биир өттүнэн, маныаха үп-харчы боппуруоһа быһаарар оруоллааҕа өйдөнөр. Ол да үрдүнэн, киэргэл үйэлээх оҥоһук буоларынан, төрөппүт кыыс оҕотун баар-суох ымыытын туһунан олох эрдэттэн толкуйдуура наада этэ. Кытай омуга харса, харыыта суох дьапталҕалаан таһаарар киэргэлиттэн, төһө кыалларынан, тэйиччи буола сатаатарбыт ханнык…
Ыһыахпытын тутуһам­мыт – итэҕэлбитин сөргүтэбит. Ис дьиҥмитин тыыннаан, саха буоларбытын билинэбит. Эһиилги ыһыахтарга көрсүөххэ диэри, көмүс доҕоттор!

Прокопий ИВАНОВ