Ытык Таатта ыһыаҕар

Тааттаҕа айаннаан иһэн суол устатын тухары сыспай сиэллээх элбээбитэ, хороҕор муостаах хойдубута урукку туруу-былаан сыллары санатан, сөптөөхтүк дьаһаннахха тыа сирэ да үүнэр-сайдар кэскиллээҕин туоһулуур.

Бэс ыйын 15 күнүгэр үс сахаҕа биллибит, түөрт сахаҕа сураҕырбыт ытык Таатта сиригэр – Хадаайы түһүлгэтигэр күөх сайыны айхаллыыр, үрүҥ илгэни үрүлүтэр ыһыах буолан ааста. Таатталар 2019  сылы Туризм сылынан биллэрбиттэр. Хадаайы сибэккинэн симэммит кэрэ кырдалыгар  ыалдьыттары түһэрэр дьиэ-уот, араас тутуулар, ураһалар, өйдөбүнньүктэр бааллар,  туһунан түһүлгэлээх, ыһыахтыыр, сынньанар, сөтүөлүүр сирдээх. Манна Суорун Омоллоон боруонса памятнига, Алампа сквера, Алексей Кулаковскай – Өксөкүлээх балаҕана, саха литературатын төрүттээбит Н.Д.Неустроев дьиэтэ, саха бастакы худуоһунньуга И.В.Попов балаҕана, Олоҥхо дьиэтэ, Моҕол ураһа – барыта биир киэҥ-куоҥ комплекс-парк буолан турара ыалдьыттар болҕомтолорун тардар. Бэйэтэ туһунан историялаах, дириҥ силистээх,  куттуун-сүрдүүн кырдьаҕас сир буолара салгыҥҥа кытта биллэргэ дылы.

Түһүлгэни тулалыы нэһи­лиэктэр баһылыктара хас биирдиилэрэ ынах тириитигэр оллоонноон төгүрүччү дьоһуннук туттан олорбуттара – кинилэр бас-көс дьон буолалларын эрэ буолбакка, нэһилиэктэрин дьонун-сэргэтин араҥаччылыыр, эрэллээх эркин, дурда-хахха буолар, үүнүү-сайдыы инники суолун түстүүр үрдүк оруолларын өссө чиҥэтэргэ дылы.

Улуус баһылыга Михаил Соров дьонун-сэргэтин алҕаан туран Таатта улууһа саҥа кэрдиис кэмҥэ эрэллээхтик үктэммитин иһитиннэрдэ:

— Таатта улууһа федеральнай программаҕа кыайан билигин Ытык Күөл – Туора Күөл суолун тутуутун И.И.Бочонин тэрилтэтэ саҕалаата. Итини кытта Туора Күөлтэн Дэбдиргэҕэ диэри улахан суолу тутууга федеральнай конкурсу эмиэ «Таатта-автодор» тэрилтэтэ кыайан сүүһүнэн мөл. үлэ барыахтаах. Ил Дархан дьаһалынан Кыйыга таас оскуола тутуута саҕаланна. Маны таһынан Тыараһаҕа, Уус Тааттаҕа улахан квартальнай хочуолунайдар  тутуулара саҕаланнылар. Тыараһа нэһилиэгэ сүөһүнү-сылгыны иитиигэ инники күөҥҥэ сылдьар. Дьоммут-сэргэбит олорор усулуобуйаларын тупсарыыга үлэ күүскэ барыаҕа. Ол курдук, федеральнай программаҕа кыттаммыт улуус үрдүнэн 70-тан тахса эргэ уопсай дьиэни көтүрүөхпүт. Бу программанан 7 нэһилиэккэ таас дьиэлэри тутууну саҕалыахпыт . Быйыл 4-5-тии этээстээх дьиэлэр тутуулара саҕаланна, 76 квартира тутуллан үлэҕэ киириэҕэ. Дьохсоҕон – тустуу сайдыбыт нэһилиэгинэн аатырар, манна улахан тустуу саалатын тутуута саҕаланна. Биһиги тыа хаһаайыстыбатын күүскэ сайыннаран үлэлии олоробут – 9780 киһи тыа хаһаайыстыбатыттан дохуоттанан олорор. 2018 сыл түмүгүнэн Таатта улууһа республикаҕа сүөһүтүн ахсаанынан 2-с миэстэҕэ сылдьар, оттон сылгытын ахсаанынан 1-кы миэстэҕэ сылдьар. Быйыл 1-дии мөлүйүөннээх 9 сылгы базатын тутууга үп ыллыбыт. Маны таһынан 4-түү, 5-тии, 7-лии мөлүйүөннээх  дьиэ кэргэн граннарыгар биһиги 4 бааһынай хаһаайыстыбабыт тигистэ. Бу барыта үлэ дьоно дохуоттаах буолуутугар төһүү күүс.

«Оҥоһуллан эрэр олоҥхо» диэн Сомоҕолоһуу сылыгар, «Таатта» хаһыат 80 сыллаах үбүлүөйүгэр, Туризм сылыгар анаммыт суруналыыстар икки ардыларыгар биллэриллибит куонкуруска телевидение, араадьыйа эйгэтигэр «Саха» НКИХ редактора Альбина Тарабукина, интернет хаһыаттарга Sakhalife.ru портал редактора София Булчукей уонна бэчээт эйгэтигэр «Ил Түмэн» хаһыат редактора Наталья Попова кыайыылааҕынан ааттанан улуус баһылыга Михаил Соровтан сыаналаах бириистэри туттулар.

Таатталар быйылгы ыһыах­тара норуодунай худуо­һунньук И.В.Попов 145, СӨ үтүөлээх деятелэ, скульптор И.И.Попов 85 сылларыгар, живописец Г.Г.Петров 70 сааһыгар анаммыт быыстапкаларын арыллыытынан саҕаланна.  Аҕыйах сыллааҕыта Чөркөөххө  Николаевскай таҥара дьиэтигэр сахалартан бастакы идэтийбит худуоһунньук И.В.Попов сыдьааннарын арыйар сүрдээх интэриэһинэй быыстапкаҕа сылдьан бу сүдү дьон талааннарын сүгүрүйэ көрбүтүм. Манна сүүстэн тахса сыллааҕыта биир тоһоҕото суох тутуллубут таҥара дьиэтэ кур бэйэтэ кубулуйбакка, хамнаан да көрбөккө бэрт чиҥник дьэндэйэн турара сөхтөрбүтэ. Быыстапкаҕа худуоһунньук Гаврил Попов 19 үйэ саҥатыгар Чөркөөх аҕабытын дьиэ кэргэнин дьылҕатыгар бырааттыы Поповтар оччолорго киин куораттарга баран куһаҕана суох үөрэҕи, билиини ылан, үйэлэр кирбиилэригэр үктэниилэригэр буолан ааспыт революция кэмигэр дьон дьылҕатын будулҕанныы эрийэр уустук кэмин ойуулуур сүдү хартыыналара ыйаммыттара – бэйэтэ туһунан дириҥ ис хоһоонноох история  кэрэһитэ буолан хатыламмат дириҥ өйдөбүлү хаалларбыта.

Маны таһынан,  быйылгы ыһыахха Тааттатааҕы народ­най театр бастакы режиссера, САССР үтүөлээх артыыската И.М.Максимова, сахалартан бастакы балетмейстер И.Д.Христофоров 100 сылларыгар анаммыт үҥкүү түһүлгэтэ, «Театр – сомоҕолуур күүс» театрализованнай дьүһүйүүлэри улуус нэһилиэктэрин народнай театрдарын артыыстара олус итэҕэтиилээхтик оонньоон көрдөрбүттэрэ ыһыаҕы киэргэттэ, киэҥ суолталаата.

«Уус түһүлгэтэ» норуот маастардарын уонна уран тарбахтаахтарын оҥоһуктарын быыстапкатыгар норуот талаанын арыйар дьикти-кэрэ оҥоһуктар дьон болҕомтотун тартылар.

Ааһан иһэн «Айар тыл аҕаларын аартыктарынан» литературнай түмсүү чэрчитинэн бара турар Р.А.Кулаковскай төрөөбүтэ 105 сылыгар анаммыт түһүлгэҕэ Өксөкүлээх сиэнэ Рива Реасовна Кулаковская аҕатын туһунан сүрдээх истиҥник кэпсии турарыгар түбэстим:

— Мин аҕам олус уустук олоҕу олорон ааспыта. Кини аҕатын — А.Е.Кулаковскай үтүө аатын төнүннэриигэ олоҕун бүтүннүүтүн анаабыта. Кини хайдах курдук аҕатын норуот өстөөҕө, буржуазнай суруйааччы диэн сорун сордообуттарын кэпсиир буолара. Аҕам эрэйдээх тууйуллуу бөҕөтүн тууйуллан, үөҕүллүү, үтүрүйүллүү бөҕөтүн тулуйан олороохтообута.  Биир тылы утары саҥарбакка, биһигини харыстаан тулуйан сылдьаахтаабыт эбит. Биир да аймаҕа суох, бииргэ төрөөбүттэрэ бары өлөннөр суос-соҕотох туран хаалан, ити үлүгэр атаҕастабылы тулуйан сылдьаахтаабыт. Арай чычымахтарбыт барахсаттар үчүгэй сыһыаннарынан киһи-хара буолбута. Төһө да олох эриириттэн-мускууруттан ыарыһах буоллар, үөрэнэ сатаабыта, онтон хантан да көмөтө суох буолан аччыктаан, ыалдьан илиитэ-атаҕа иһэн төннөн кэлээхтээбит. Онно А.Е.Мординов 5 мөһөөк солкуобайы хааһынаттан биэрбит, үөрэннин диэн. Итиннэ Авксентий Егоровиһы улаханнык буруйдаан тураллар, тоҕо буржуазнай националист уолугар көмөлөстүҥ диэн.  Өксөкүлээҕи билэр дьон туох да буруйа суох киһини ити үлүгэр сордообуттарын көрөн уолун аһыналлара. Аҕам ол кистии сылдьыбыт санаатын, тууйуллубут дууһатын кэлин сааһыран баран биирдэ суруйар буолбута. Реас Алексеевич «Аҕам олоҕо» диэн документальнай сэһэнин 11 сыл устата суруйбута. Кини аҕата сылдьыбыт сирдэрин кэрийэн кэлэрэ, ол киниэхэ олус ыарахан сүгэһэр, сүрэх бааһа буолар сырыылар этэ. Онон ити кинигэ сүрдээх ыараханнык суруллубут кинигэ буолар. Мин кини кинигэтин аахтахпына аҕабын кытта кэпсэтэр курдукпун. Ол сырыыларыттан сүрэҕэ ыалдьан кэлэрэ диэн ийэм кэпсиир этэ. Биирдэ университеттан кэлэн баран аҕабыттан ыйытан турабын: «Аҕаа, эн тоҕо аҕаҕын биирдэ да аһаҕастык көмүскэспэтэххиний? – диэн. Онуоха аҕам саҥата суох сытан баран: «Саҥарыма, һычы, саҥарыма. Мин биир тылы көмүскээн эппитим буоллар миигин хаайыыга ыытыа этилэр. Оччоҕуна эһигини ким үөрэттэриэй, ким иитиэй? Эһиги эһэҕитин көмүскээн чарапаччыһымаҥ, эһигини илдьи тэпсэн кэбиһиэхтэрэ», – диэбитэ. Уонна эппитэ: «Эһэҕит – норуот киһитэ, кинини норуот таһаардаҕына таһаарыа, оттон норуот таһаарбатаҕына дьэ дьиҥнээхтик тимириэ». Аҕам эппитэ туолан Өксөкүлээх аатын, кырдьык, норуот таһааран кини аата, айымньылара өлбөт үөстэнэн Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа, аан дойду үрдүнэн килбиэнник ааттанна. Онтон биһиги олус үөрэбит.

Мандар Уус ыһыахха кылгастык буолан баран олус мындырдык эппит алгыс тылларынан суоллааҕы бэлиэтээһиннэрбин түмүктүүбүн:

— Бу орто туруу бараан дойдуга саха дьоно хайдахтаах курдук чээл күөх сайыны, бэйэ-бэйэбитин  үөрэ-көтө көрсөбүтүй? Айыылар биһиэхэ анаабыт ытык күннэригэр бу үтүө үгэһи биһиги ыччаттарбыт, оҕолорбут сүрэхтэригэр иҥэрэрбит наһаа да үчүгэй. Күннээҕи да олохпутугар өрүүтүн  маннык буолуохтун – бэйэ-бэйэбитин дьоллоох харахпытынан көрсөн, үтүө тылларынан эҕэрдэлэһэн, дьоллоохтук олорон, үлэлээн-хамсаан инники дьоммут олохторун оҥорон сахам дьоно өссө сайдыа диэн эрэнэбин!  Дьоҥҥут-сэргэҕит олоҕо тупсарыгар салгыы үлэлээҥ-хамсааҥ, туругурдуҥ үлэни, үөрэҕи! Өрүүтүн бэйэ-бэйэҕитин үөрбүт хараххытынан, сылаас сүрэххитинэн көрсүҥ диэн алҕаатаҕым буолуохтун!

Наталья Попова