Өлөксөй — айылҕа талаанынан хатаҕалаабыт киһитэ

 

Маннык талааннаах, эргиччи дьоҕурдаах, дэгиттэр, үлэһит дьон сырдатыллыахтаахтар

“Саха сатаабатаҕа суох” диэн этии, арааһа, Өлөксөй Татаринов — Удьурҕай курдук дьонтон толкуйданан тахсыбытын сэрэйиэххэ эрэ сөп. Дьонтон Нам улууһун I Хомустааҕар олорор эргиччи дьоҕурдаах ураты киһи олорорун туһунан истибитим.

«Көрсөҥҥүн хайаан да суруй», — диэбиттэрэ. Онон биир үтүө күн айаҥҥа туруммутум.

 

Эҥсиэли — ытыска уурбут курдук

Айаннаан иһэн, дьон сөбү­лээн тохтоон ааһар, айгыр-силик айылҕа анаан-минээн маанылаабыт, Эҥсиэли хочото ытыска уурбут көстөр миэстэтигэр биһиги эмиэ сылдьан ааһарга соруннубут. Бу миэстэ суруйуохтаах геройбун Өлөксөй Татариновы — Удьурҕайы кытта ситимнээҕин билбэт этим.

Манна айанньыттар тохтоон ааһалларыгар анаан площадка туппуттарын үгүстэр билэр буолуохтааххыт. Ааҕааччыларбар бу тутуу историятын кылгастык билиһиннэриим. 2001 сыллаахха дьон сөбүлээн тохтуур миэстэлэригэр Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын бэрэссэдээтэлэ, Нам чулуу уола Ньургун Тимофеев площадка туттарарга быһаарыммыта. Тутууга көмүс илиилээх уустар Өлөксөй Татаринов уонна Өндөрөй Ушницкай ылсыбыттара. Ити сыл атырдьах ыйыгар площадка үөрүүлээх аһыллыыта буолбута. Онтон ылата ити кэрэ миэстэҕэ төһөлөөх элбэх айанньыт тохтоон ааспыта буолуой?

 

Удьуор утума диэн олус күүстээх. Өлөксөй кэлин тылга сыстаҕаһын, дьоҕурдааҕын билбитэ. Санааларын хоһооҥҥо хоһуйар, тиһэр буолбута. «Алааһым кустугун дьэргэтиэм» уонна «Айар абылаҥ аартыга» диэн хоһооннорун кинигэлэрин бэчээттэппитэ.

 

 

Сэргэй Баһылайап-Борогонскай сыдьаана

 

Алексей Татаринов — Удьур­ҕай 1960 сыллаахха олунньу 7 күнүгэр Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгэр 12 оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ бэһис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Олох даҕаны биир дойдулааҕым поэт Сергей Васильев-Борогонскай сыдьаана, тыыннаах ситимэ буолан биэрдэ. Эбээтэ Борогонскай хаан-уруу чугас аймаҕа эбит.

Биллэрин курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Уус-Алдан улууһун үгүс ахсааннаах олохтооҕо Нам улууһугар көһүүгэ сылдьыбыта, үгүс кыһалҕаны көрсүбүттэрэ (бу история чахчыта үчүгэйдик үөрэтиллэ, дьон-сэргэ билиитигэр-көрүү­түгэр тахса илик. – Авт.). Татари­новтар эмиэ сут дьыллар саҕана Намҥа көһүүгэ кэлэн бараннар, олохсуйан, хаалан хаалбыттар.

Удьуор утума диэн олус күүстээх. Өлөксөй кэлин тылга сыстаҕаһын, дьоҕурдааҕын билбитэ. Санааларын хоһооҥҥо хоһуйар, тиһэр буолбута. «Алааһым кустугун дьэргэтиэм» уонна «Айар абылаҥ аартыга» диэн хоһооннорун кинигэлэрин бэчээттэппитэ.

Удьурҕай Куйаар ситимэ сайдыбытын кэнниттэн хоһоону суруйуунан күүскэ дьарыктаммытын туһунан бэлиэтиир.

 

 

–––––––––––––––––––––––
Биирдэ Алексей Ленинскэй хоско тааһы быһар, онтон таас үлтүрүйэр тыаһын, ол кэнниттэн маатыра-куутара тыллары истибит. Хоско киирэн, таас бөҕөтө үлтүрүйэ сытарын көрбүт. Начаас икки ардыгар таастарын быһан биэрбит. Хайдах барытын сатыыгыный диэн, сөҕүү-махтайыы бөҕө буолбуттар.
––––––––––––––––––––––

 

Амарах аҕатын батан

 

Өлөксөй амарах аҕата Мэхээлэ сорсуннаах булчут, уус уонна оһохчут этэ. Уон түөрт саастаах эрэ уолчаан кырдьаҕастары кытта Кэбээйигэ бултуу-алтыы барара үһү. Кыһыны быһа тииҥниирэ, кырынаастыыра. Ийэтигэр тииҥ кулгаахтарын кэһии гынан аҕалар эбит.

Оччотооҕу дьону кытта тэҥнээтэххэ, быдан сайдыы­лааҕа, киириилээҕэ-тахсыылааҕа үһү. Прораб үөрэҕин бүтэрбит. Бөһүөлэккэ бастакынан бэлисипиэти, “Иж-Планета” кэлээскэлээх матасыыкылы, уу мотуорун, тэлэбиисэри кини атыыласпыт. Аны ыҥырыыга сылдьар оһохчут.

– Аҕам итинник үлэлии-хамсыы сылдьан, тыҥатынан улаханнык ыалдьан хаалбыта. Эпэрээссийэ кэнниттэн аҕыс ый устата суорҕаннаах-тэллэххэ сыппыта. Дьиэтигэр 30-тан эрэ тахса киилэлээх, уҥуох-тирии киһи тахсаахтаабыта. Бачча элбэх оҕолоох киһи хайаан да атахпар туруохтаахпын диэн, кытаанах санааны ылынан, өрүттүбүтэ. Эмиэ бултуур-алтыыр буолбута.

Үөдэй оскуолатын тутуллуутугар көҕүлээччинэн кини буолбута. Хомуньуус, актыбыыс бөҕө. Аны тутааччы, уус.

Итини таһынан аҕам көмүс ууһа этэ. 60-70-с сыллар­га көмүсчүт олох аҕыйаҕа. Кыра эрдэхпитинэ Сунтаартан, Ньурбаттан, Уус-Алдантан, о.д.а. оройуоннартан аҕабар ытарҕа, биһилэх эҥин оҥотторо кэлэллэрэ. Таптайан оҥороро. Үрүҥ көмүһүнэн ытарҕалары, биһилэхтэри оҥо­рон атыылыыра, улахан дьиэ кэргэнин иитэригэр эбии дохуот киллэрэрэ.

Маны таһынан аҕабыт иистэнэрэ. Түүлээхтэн бэргэһэ, тыс этэрбэс, оннооҕор оҕуруонан билэ тигэрэ. Онон аҕабытын батаммыт 12 оҕо бары уһанабыт, уруһуйдуубут. Ийэм өттүгэр эмиэ көмүс уустара бааллар эбит, – диэн Өлөксөй кэпсээбитэ.

Алексей алтыс кылааска эрэ үөрэнэ сылдьан оскуолатын саха тылын уонна литературатын кабинетын бүтүннүү киэргэтэн, оҥорон биэрбитэ. Норуодунай суруйааччылар мэтириэттэрин уруһуйдаабыта. Пионерскай кабинет худуоһунньуга эмиэ кини этэ. Герой пионердар мэтириэттэрин уруһуйдаан, кабинекка ыйаабыта.

Армияҕа сулууспалыы барарыгар үчүгэй уруһуйдарын мунньан, дьааһыкка уган, кыладыапкаҕа ууран кэбиспитэ. Алексей төрөөбүт дойдутугар ытык иэһин толорон, төрөөбүт-үөскээбит ахтылҕаннаах Үөдэйигэр төннөн кэлбитэ. Чугас дьонун кытта кэпсэтэн-ипсэтэн ахтылҕанын уҕарытан баран, кыладыапкаҕа уруһуйдарын көрө тахсыбыта. Дьааһыга кураанах кэриэтэ сытарыттан хомойуу бөҕөтүн хомойбута.

— Оскуолаҕа бырааттарбыттан уруһуйдары көрдүүллэр эбит. Уруһуйдуохтарын сүрэҕэл­дьээннэр миэннэрин илдьэн биэрэллэр эбит (күлэр). Онон оччотооҕу үлэлэрим ол курдук мэлийбиттэрэ. Хаартыскаҕа эмиэ сөбүлээн түһэрэрим. Дьааһыкпар аҕыйах хаартыска эрэ ордон хаалбыт этэ, – диэн кэпсиир Алексей.

 

Иистэнньэҥ,  сварщик, тамада,  үҥкүүһүт

 

Ырыынак сыһыанна­һыыларыгар киирэр үп-харчы кэмчи кэмигэр Өлөксөй бэргэһэ тигиитинэн эмиэ дьарыктана сылдьыбыта. Андаатарынан элбэх бэргэһэни тигэн . Үлэтин кэнниттэн кэлэн итинэн дьарыктанара.

Алексей Михайлович ураты киһи буоларын туһунан үөһэ ахтан турабын. Кини биир үтүө күн эмискэ сварщик буолан хаалбыта. Бэйэтин дьиэтин сылытыытын дьону наймылаһан оҥотторбута. Онно көрө сылдьан, итиччэ судургуну наһаа да ыарахан сыанаҕа оҥороллор эбит дии санаабыта.

Быраата икки этээстээх дьиэ туттубутугар, ылбыта да бэйэтэ сыбааркалаан, ититэр систематын тардан биэрбитэ. I Хомустаахха оскуола тымныытын иһин, аһара көрдөспүттэригэр сылытыытын эмиэ кини оҥорбута. Онтон эрэх-турах сананан, ыҥырыыга сылдьар сварщикка кубулуйбута. Алексей: «80-ча ыал сылааһын тартым», – диэн кэпсиир. Кырдьык, ураты, дьикти киһи диэбэккит дуо?

Билигин дьиэ кэргэн дэйбиир оҥоһуутунан дьарыктанар. Дьокуускай маҕаһыыннарыгар туттараннар, эбии дохуот киллэринэллэр. Татариновтар дьиэ кэргэн киһи холобур туттар сис ыаллара. Ыал ийэтэ Екатерина Алексеевна ким-хайа иннинэ оҕуруотун аһа сиппит, буспут буолар. Улахан кыыстара Надя кэргэнинээн, икки оҕотунаан Москваҕа олорор. Уоллара Гена кэргэнинээн Сардааналыын уонна үс оҕотунаан дьоннорун кытта олороллор. Иккиэн эмиэ илиилэригэр дьоҕурдаахтар, уһаналлар, иистэнэллэр, уруһуйдууллар. Кыра кыыстара Айыына «Тэтим» араадьыйаҕа үлэлиир.

2017 сыллаахха Татаринов­тар дьиэ кэргэттэрэ нэһилиэк­тэригэр «Сыл бастыҥ ыаллара» үрдүк ааты ылыахтарын ылбыттара.

Удьурҕай итилэри таһынан бырааһынньыктары салайан ыытар, тамадалыыр. Маны таһынан үҥкүүнэн эмиэ дьарыктанар. Иллэрээ сыл улуустааҕы бальнай үҥкүү күрэхтэһиитигэр бастаан турардаах. Аны олоҥхоҕо сыстан дьарыктанан эрэр. Намҥа ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар  коллективынан кыттыыны ылбыта. Дьэ, кырдьык да, айылҕа талаанынан, дьоҕурунан хатаҕалаабыт киһитэ буолбатах дуо?

 

Ырыа   айааччы буолбут остуоруйата

 

Алексей хоһоону суруйарын, уһанарын таһынан олус үчүгэйдик ыллыыр. Ийэтэ уонна аҕата эмиэ ыллыыллара үһү. Кини: «Чугас дьоммутун эмиэ батаммыт, бииргэ төрөөбүттэр бары ыллыыбыт. Саамай үчүгэйдик убайбыт ыллыыра. Консерваторияҕа эҥин туттарса сылдьыбыта. Кини олус үрдүк диапазону ылара. Хомойуох иһин, убайым күн сириттэн күрэммитэ», — диэн кэпсээбитэ.

— Бииргэ төрөөбүт оҕо­лор, бары илиибитигэр дьоҕур­даахпыт. Биһиги аймахтар, үгүспүт Нам педагогическай училищетыгар үөрэммиппит. Оннооҕор кийииттэрбит кытта, — диэн Өлөксөй кэпсээнин салҕаабыта.

Өлөксөй өссө ырыа тылын, матыыбын айарын сөбүлүүр. Итинтикэтэ остуоруйалаах. Биир үтүө күн били ырыаһыт убайа кинилэргэ ыалдьыттыы кэлбит. Кини: «Мелодистар диэн улуу дьон. Олох ахсааннаах киһи ырыа айар», – диэччи буолбут. Оччолорго Өлөксөй ырыаҕа холоммокко сылдьара. Ким барыта ырыа айыан сөп диэн убайынаан мөккүһээччи буолбут. “Мөккүөртэн кыһыйаммын Наталья Борисова «Саһарҕа хоптото» диэн хоһоонугар гитараҕа оонньоон, мелодия айан кэбистим. Иван Корякин «Үрүмэччи» диэн хоһоонугар эмиэ матыып айдым. Нэдиэлэ устата 13 ырыаны айан кэбистим. Улахан кыыһым «Полярная звезда» ырыа куонкуруһугар үөһэ эппит икки ырыабын ыллаан, дипломант буолан кэлбитэ”, – диэн кэпсиир. «Үрүмэччи» ырыатын араадьыйаҕа элбэхтик ыллаппыттара. Онон убайынаан мөккүһээччи буолан, ырыа айааччы буолан хаалбыта.

– Кэлин үлэҕэ үтүрүй­тэрэммин ырыаттан тэйэн хааллым. Хоһоон айыытыгар оҕуннум. Билигин ырыабар төннүөхпүн баҕарабын, – диэн Өлөксөй кэпсээбитэ.

 

Идэтийбит спортсмен тоҕо буолбатаҕай?

Кини оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, боксанан утумнаахтык дьарыктана сылдьыбыта. Тренер Анатолий Иванович Барашков ити спорт көрүҥэр Алексейга интэриэһи үөскэппитэ. Учуутал киһи олоҕор быһаарар оруоллааҕын туһунан мээнэҕэ эппэттэр. Үчүгэй учуутал оҕону өрө анньыан сөп. Оттон мөлтөх, хомойуох иһин, таҥнары тардыан сөптөөх.

Улаханнык спортка сыста­ҕаһа суох уолчааны талааннаах тренер Анатолий Барашков боксаҕа чугаһаппыта.

Армияттан кэлэн баран, Намҥа ыытыллыбыт тыа сирин маҥнайгы спортивнай оонньууларыгар боксаҕа бэйэтин ыйааһыныгар бастаабыта. Алексей сулууспалыы сылдьан күүскэ дьарыктаммыта итиннэ төһүүнэн буолбута.

— Саха уолаттара армияҕа үчүгэйдик да сулууспалаабыттара. Ытыыга буоллун, спортка буоллун, барытыгар бастыҥнар этибит. Сыыллыыга эмиэ үчүгэйбит. Атын омук уолаттара сатаан сыыллыбаттарыттан сөҕөр этибит. Иннилэригэр буолбакка, кэннилэринэн бараллара, эбэтэр биир сиргэ букунайа сыталлара. Оттон биһиги, этэргэ дылы, бадарааҥҥа үөскээбит дьон буоллахпыт. Киһиргээбэппин (күлэр), баары баарынан этэбин. Ыстаап суруксуттара эмиэ сахалар этилэр. Бэйэм эмиэ суруксуттаабытым. Уруһуйдуур, уһанар дьоҕурум көмөлөһөн, эпписиэрдэргэ итэҕэлгэ киирэн, олус бэркэ сулууспалаабытым, – диэн кэпсээнин салҕыыр Алексей Михайлович.

Кэпсээнтэн кэпсээн. Биирдэ Алексей Ленинскэй хоско тааһы быһар, онтон таас үлтүрүйэр тыаһын, ол кэнниттэн маатыра-куутара тыллары истибит. Хоско киирэн, таас бөҕөтө үлтүрүйэ сытарын көрбүт. Начаас икки ардыгар таастарын быһан биэрбит. Хайдах барытын сатыыгыный диэн, сөҕүү-махтайыы бөҕө буолбуттар. Ол кэнниттэн элбэх байыаннай дьиэлэрин түннүктэригэр таастарын быһан биэрбитэ.

Армия кэнниттэн Алексей Хабаровскайга физкультурнай институкка туттарса барбыта. Кып-кыра ыйааһыннаах киһини улахан, доруобай баҕайы Свердловскай уолун кытта киирсиһиннэрбиттэр. Атыттары барыларын бэйэлэрин тэҥнээхтэрин кытта боксалаппыттар. Оччо улахан киһини хантан кыайыаҕай, сыыйыллан хаалбыт. Орто туруу бараан дойдуга кэлбит айар-тутар анала, дьылҕата тарда сыттаҕа…

 

Уһаныы кистэлэҥнэрэ

 

Дойдутугар I Хомустаахха төннөн кэлэн, уруһуй уонна үлэ учууталынан үлэлээбитэ. Оннук үлэлии-хамсыы сырыттаҕына, киинэ түспүт сиригэр Үөдэй оскуолатыгар үлэҕэ ыҥырбыттара. Оччолорго Егор Жирков национальнай оскуолаларын концепцията олоххо үгэннээн киирэ сылдьар кэмэ этэ.

Алексей Михайлович национальнай иһити-хомуоһу тилиннэриигэ үлэлэспитэ. Дакылаат бөҕөтүн суруйбута. Элбэх үөрэнээччини ити тиэмэҕэ эмиэ тарпыта. Оскуолаларын сахалыы киэргэтэн кэбиспиттэрэ. Музейдарга уонна библиотекаларга сылдьан, матырыйааллары хасыһан үөрэппитэ.

— Кистэл буолбатах, Сэбиэскэй кэмҥэ омук быһыытынан үтүө үгэстэрбит, историябыт дэлби симэлийбиттэрэ. Өбүгэлэрбит оҥоһуктарын дэлби үөрэппитим, чинчийбитим. Ити үлэм, сырам Дьокуускайдааҕы педагогическай институкка үөрэнэрбэр улаханнык көмөлөспүтэ. Дипломнай үлэбин национальнай иһиттэргэ туйгуннук көмүскээбитим. Итиннэ ыһыах наборун оҥорбутум. Араас кээмэйдэрдээх чорооннору, кытыйалары, о.д.а. оҥор­тообутум. Ол иһиттэрбин хамыыһыйа чилиэннэригэр, преподавателлэргэ махтанаммын бэлэхтэтэлээн кэбиспитим.

Урут кураанах маһынан чорооннору оҥороллоро. Ол иһин элбэхтик хайыта бараллара, – диэн кэпсиир Өлөксөй.

 

Дьиэ кэргэн дэйбиир оҥоһуутунан дьарыктанар. Дьокуускай маҕаһыыннарыгар туттараннар, эбии дохуот киллэринэллэр.

 

 

Өлөксөй чороону оҥорууга бэйэтэ кистэлэҥнээх. Ааҕаач­чы­ларбар ону кытта билиһин­нэриэм. Кини сааһын эрбэммит хатыҥы туостары баҕастары салгын киирбэт гына хаарга көмөн кэбиһэр эбит. Ол кэнниттэн станокка торулуур тоҥнуу чочуйар. Ирээри гыннаҕына, таһырдьа төттөрү таһааран, хаарга көмөн кэбиһэр. Таһа чочулуннаҕына, инчэҕэйдии иһин хаһарга уонна оһуорун оҥорорго олус үчүгэйин, чэпчэкитин Алексей Михайлович –Удьурҕай бэлиэтиир. Онон кини итинник технологияны толкуйдаан таһаарбыт. «Сапожник без сапог» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Алексей оҥоһуктарын дьоҥҥо биэртэлээн кэбиһэн, бэйэтигэр икки оҥоһук эрэ ордон хаалбыт.

– Билигин быыстапкаларга элбэхтик сылдьабын. Чорооннору ылан көрдөхпүнэ, ыбыс-ыарахан ыйааһыннаах буолаллар. Оттон былыргы чорооннор эркиннэрин саамай чараас өттө 3-4 миллиметр эрэ буолар. Оттон аллараа өттө 1 см эрэ. Ол иһин олус чэпчэки ыйааһыннаахтар.

Иһит эркинэ төһө халыҥын быһаарыы уустуктардаах. Өбүгэлэрбит көмүлүөк оһох уотугар ыйдаҥардан көрөн халыҥын быһаараллар эбит диэн толкуйга кэлбитим. Бэйэм остуол лаампатыгар ыйдаҥардан көрөн оҥорор буолбутум.

Хатырык көөбүлүн ууга оргутан, онно уган кырааскалыыбыт. Өбүгэлэрбит итинэн эрэ кырааскалыыллара, атыны туттубаттара. Аны билигин былыргы оҥоһуктар хараҥа бороҥ өҥнөөхтөрүн курдук өйдөбүл иҥэн хаалбыт. Мин эбээм чороонун ылан, аалан көрбүтүм, кытархайдыҥы өҥнөөх эбит. Дьиҥнээх бэйэтин өҥө тахсан кэлбитэ. Ол арыыттан-сыаттан, быылтан, киртэн хараҥа бороҥ дьүһүннэнэр эбитин быһаарбытым.

Ол хатырык оргуйбут уутугар оҥоһукпутун уган ылаат, сүөһү иһин сыатын, итири уулларан, иһиккэ толору кутаҕын. Оччоҕо таһыгар бычалыйан тахсар. Ол кэнниттэн сөп буола-буола арыынан сотоҕун. Оччоҕо муостуйан, кыбыс-кытаанах буолар, хайа барбат.

Былыр өбүгэлэрбит иһит­тэрин туттуохтарын иннинэ хайаан да ууллубут итир сыатынан сотоллоро үһү. Ол туһунан эбэм кэпсиир буолара. Сорохтор мас арыытынан сотоллор. Оннук оҥоһуктар хайа баран хаалаллар, – диэн Өлөксөй уһаныы кистэлэҥнэрин үллэстэр.

 

* * *

 

Алексей Татаринов-Удьурҕай – киһи эрэ сөҕөр-махтайар киһитэ. Маннык талааннаах, эргиччи дьоҕурдаах, дэгиттэр, үлэһит дьон хайаан да суруллуохтаахтар, сырдатыллыахтаахтар диэн санаанан суруйуубун түмүктүүбүн.

 

Людмила НОГОВИЦЫНА