Мэҥэ сирдэр, метанол собуота уонна сайдыы…

Артур Васильев, Хаҥалас, Улахан Аан:
«Төрөппүттэргэр хайдах сыһыаннаах этигиний? Тугу эппиттэрэ өйгөр хаалан хаалбытай”?
Михаил Николаев: “Аҕам эрдэ өлөн, ийэбин эрэ үчүгэйдик өйдүүбүн. Кини үөрэн, үөрэхтээх киһи буол диэбитэ куруук өйбөр баар. Ол этиитэ олохпор сирдээбитэ”.

Кэбээйи Мукучутуттан Юра Левченко: “Түргэнник ааҕа хайдах үөрэммиккиний»?
Михаил Николаев: “Ийэм биир кылаас үөрэхтээх, лааппыга остуорастыыр, онон кинигэни бу диэн үчүгэйдик аахпат этэ. Иккис кылааска эрдэхпинэ, Николай Якутскай «Төлкө» кинигэтин биэрбитэ уонна: «Тукаам, бу кинигэни миэхэ ааҕан кулу – олус үчүгэй диил­лэр”, — диэбитэ. Биир ыйы быһа ийэбэр анаан дорҕоонноохтук ааҕар этим, онтон ыла түргэнник ааҕарга үөрэммитим саарбахтаммат. Онон ааҕарга ийэм үөрэппитэ диир толору бырааптаахпын”.
Ыччакка туһаайан Михаил Ефимович «Жизнь замечательных людей» серия кинигэлэрин ааҕарга сүбэлээтэ. “Манна аан дойду улуу дьонун олоҕо, ситиһиитэ, олоҕу көрүүтэ дьэҥкэ көстөр. Киһи үгүскэ үөрэниэн, сүбэ-ама оҥостуон сөп”, – диэн эттэ.

_____________________________________

Тэрийээччи Н.Е.Мординов — Амма Аччыгыйа аатынан «Кэскил» оҕо издательствотын дириэктэрэ Анжелика Андреева этэринэн, маннык тэрээһин ыччаты историяны билэргэ, сыаналыырга, итиэннэ ыччаты ааҕарга көҕүлүүр диэн санаатын үллэстэр. «Михаил Ефимович Николаев олус муударайдык, ырааҕы көрөн, ыһыллыы кэмигэр биһиги эрэдээксийэбитин өйөөн, оҕо, ыччат хаһыата сайдарыгар өҥөтө муҥура суох. Сойуус эстэрин саҕана элбэх периодическай таһаарыы үлэтэ тохтообута. Ыччаты сөптөөх суолунан сирдиир, хомоҕой тыллаах, оҕо таптыыр хаһыатын ааҕааччыга тиэрдии соруга турбута», — диир кини.

_____________________________________

Эдьигээнтэн төрүттээх Настя уонна Айхал Матвеевтар хоту сирдэрин инники сайдыытын туоһуластылар. Михаил Николаев «Эдьигээн сайдыытын төрүт дьарыкпытын — балыктааһыны, бултааһыны, сүөһү-ас иитиитин бырамыысыланнаһы кытта дьүөрэ тутан сайыннарарга көрөбүн» диэн хоруйдаата. «Эдьигээн сирэ-уота баай, турар сирэ да, суол-иис да өттүнэн бырамыысыланнас сайдарыгар тоҕоостоох».

Лилия Ксенофонтова, Чурапчы, Болтоҥо: “Бастакы хамнаскын хайдах өлөрбүккүнүй уонна туохха бараабыккыный?”
Михаил Николаев: «Эдьигээн оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан, тиийиммэт-түгэммэт кыһалҕа үгүс буолара, дириэктэрим ону өйдөөн, оскуола оһоҕун өрөмүөннүүргэ диэн кирпииччэ үктээбиппэр, хамнас төлөөбүтүн олус махтана саныыбын. Кини бэйэтэ олус ирдэбиллээх, дириҥ култууралаах киһи этэ, хас биирдии оҕону аатынан-суолунан, бэл, аҕатын аатынан ыҥырара. Сайын аайы кирпииччэ үктээн үлэлиирим, үөрэхпин бүтэрэрбэр ол харчыбын сберкиниискэбэр укпута. Онон үнүстүүккэ үөрэнэ киирэрбэр таҥас-сап ылыммытым».

Дьокуускайдааҕы физико-техническэй лицей үөрэнээччитэ Вячеслав Брызгалов бастакы бэ­рэсидьиэҥҥэ 22 ыйытыыны биэрбит. Онтон саамай билиҥҥи олоххо сытыытык турар кыһалҕаны, чуолаан, смартфон туһатын, буортутун туһунан боппуруоска Михаил Ефимович: «Уустук боппуруос. Быһаччы этэр табыллыбат, смартфон аныгы олох ирдэбилэ буолар. Бу аппараат туохха нааданый? Информация ыларга. Билиҥҥи кэмҥэ баар информация барыта кырдьыктаах буолбатах, итиэннэ информация диэн билии буолбатах. Билиини киһи ааҕан эрэ мунньунар, иҥэринэр. Ол иһин смартфонтан аккаастаммакка эрэ, чахчы наада эрэ буоллаҕына, туһанар ордук. Оттон алын кылаас оҕолоругар төрүкү да наадата суох», — диэн хоруйдаата.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей үөрэнээччитэ Петя Сидоров Саха Өрөспүүбүлүкэтин мэҥэ сирдэрин федеральнай бас билиигэ киллэрии туһунан туох санаалааххын диэн ыйытта.
Михаил Николаев: “Биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыба буолар. Ол туһунан 1993 сыллаахха ылыллыбыт Арассыыйа Конституциятыгар сурулла сылдьар. Онон бу сирдэрбит барыта судаарыстыбаннай буолаллар. Историятын да ылан көрдөххө, биһиги туруорсуубутунан, федеральнай ытык сирдэр ахсааннарыгар киллэрбиппит, онтон ЮНЕСКО кэрэ сирдэрин фондатыгар киллэрбиппит. Манна федеральнай тэрилтэлэри кытта ыкса үлэлэспиппит. Мин санаабар, ким да илдьэ барбат, миэстэтиттэн сыҕарыппат сирэ. Көрүүтүгэр-харайыытыгар, биллэн турар, бэйэбит дьоммут үлэлиэхтэрэ, оттон докумуон өттүнэн судаарыстыба харалтатыгар киирэрэ туох да куһаҕана суох, суолтата улаатар”.

Күндү Никитин, РЛИ үөрэ­нээччитэ: «Билиҥҥи кэмҥэ саамай ирдэнэр идэ?»
Михаил Николаев: «21 үйэ — киһи доруобуйатын үйэтэ. Киһи бэйэтин бары өттүнэн билиитэ, сайыннарыыта инники күөҥҥэ таҕыста. Киһи – оҥоруулаах күүс. Онон киһи үйэтэ уһуоҕа, эмп-томп, аппараат оҥоруута, искусственнай интеллект силигилиэ. Бу өттүгэр хайысхалаах идэни талар оруннаах».

_____________________________________

Ыспыраапка

«Кэскил», «Юность Севера» эрэдээксийэтэ Өктөмнөөҕү Бастакы Бэрэсидьиэн архыып-библио­текатын кытта Михаил Николаев 80 сааһын туолар үөрүүлээх даататыгар сыһыаран, интернет нөҥүө «Бастакы Бэрэсидьиэҥҥэ ыйытыы биэр» диэн акцияны ыыппыта. Ол түмүгүнэн, Өрөспүүбүлүкэ киэҥ киэлититтэн барыта 211 ыйытыы киирбит. Мантан саамай кэрэхсэнэр боппуруостары мунньан-тараан, саха бастакы бэрэсидьиэнигэр туһулаан ыйытар чиэс аҕыйах оҕоҕо тиксибит.

_____________________________________

Хаҥалас Малдьаҕарыттан Конон Шилов: “Бириэмэни эргитэр буол, олоххор тугу уларытыаҥ этэй?”
Михаил Николаев: “Бириэмэ төннүбэт аналлаах. Үөрэхпин бүтэрээт да, наар дьону кытта үлэлээтим. Бэрэсидьиэн да буолан баран, бачча улахан былааһы тутан олорон, дьонум-сэргэм, оҕолорбут, бэтэрээннэрбит киһилии олороллорун туһугар бары кыахпын уурдум. Медицина, үөрэхтээһин сайдарын турууластым, дьон хамнастаах, үчүгэй үлэлээх буоларын туһугар кыһалынным. Бэйэбит култуурабыт, норуот быһыытынан уратыбыт сөргүйэрин туһугар үлэлэстим. Билигин Сахабыт сирэ сайдан, тупсан турарын, аан дойду таһымыгар тахсыбыппытын көрөн туран, бириэмэни төннөрөн, уу ньуулдьаҕай, олоҕу олоро илик киһи киэбигэр түһүөхпүн баҕарбаппын».

Марат Лишеев, Дьокуускай куорат 12 №-дээх оскуолатын үөрэнээччитэ: “Саха сирин 68 сылынан хайдах көрөҕүн?”
Михаил Николаев: «Мин ойуун буолбатахпын. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар үлэ хайысхатын, былааннары көрөн эттэххэ, Дьокуускай сайдыа, аан дойдуга оруола улаатыа диэн сабаҕалыыбын. Арктика уонна Азия сайдыытынан сибээстээн, бу өттүгэр болҕомто ууруллуохтаах. Бэстээххэ кэлбит тимир суолбут Магадан диэки буолбакка, Арктика диэки хайысхаланнар, Тиксиинэн Азия дойдуларын кытта таһаҕас таһыытын олохтоон, Хотугу муустаах муоранан Европа дойдуларын кытта эргинэр кыах үөскүүр. Оччоҕо модун сайдыы буолар, дьон-сэргэ хотунан-соҕуруунан сылдьан сынньанар, эмтэнэр, үөрэнэр кыаҕа арыллар”.
Бастакы Бэрэсидьиэн этиитин Марат холбукаҕа уган, 68 сылынан 80 сааһын туоларыгар арыйан ааҕыах буолла.

Горнай улууһун Бэр­дьи­гэстээҕин ыччата Өлүөнэ кытылыгар метанол собуотун тутуу туһунан ыйыталаста.
Михаил Николаев: “Өлүөнэ Эбэ хотун кытылыгар баһыттан атаҕар дылы биир да собуот, фабрика тутулла илик. Тутуллуо да суоҕа. Оттон ити собуот ханна баҕарар арыллыан сөп, Алдан, Нерюнгри курдук бырамыысыланнас сайдыбыт сиригэр, бу өттүгэр каадыр элбэх сиригэр собуот тутар тоҕоостоох. Бу үлэ, хамнас да тахсарыгар оруннаах дьа­һаныы буолуо”.
Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ бөҕү-саҕы харайыы үлэтин Михаил Ефимович сайдыылаах дойду уопутун туһанан, биһиэхэ сөптөөҕү табан туттарбыт наадалаах диэн сүбэлээтэ, 600-тэн тахса бөһүөлэк бэйэтин бөҕүн сөптөөх сиргэ дьаһанара табыгастаах диэн чопчулаата.

Саха национальнай гимназиятын үөрэнээччитэ Катя Саввинова Өлүөнэни туоруур муоста тутуутун туһунан ыйытыытыгар: «Саха норуота 100 сылы быһа туруорсан, тимир суолу аҕалтарбыта. Кэлбитэ уонча сыл буолла. Ол гынан баран таһаҕас таһыыта билиҥҥи туругунан быстар мөлтөһүөр. Өскөтүн муоста тутуллар түгэнигэр бу суолу хайдах көдьүүстээхтик туһанарбытын бастаан тобулан баран, туруорсар оруннаах», – диэн бастакы Бэрэсидьиэн хоруйдаата.

Михаил Николаев саха оҕотугар анаан кэс тыла:
“Кыра эрдэххититтэн бэйэҕитин убаастыыр, бэйэҕитигэр итэҕэйэр буолуҥ. Бэйэни бэйэ кыайыахтаах. Киһи айылҕаттан сүрэҕэ суох. Ол гынан баран киһи кыылтан-сүөлтэн уратыта диэн өйө буолар. Ол өйүн сайыннаран, киһи ис да, тас да өттүн сайыннарар аналлаах. Кытаанах санаалаах, бигэ туруктаах буолуохтаах. Сыыһа да толкуйдаах буоллаххына, онтугун сатаан көмүскүү үөрэн. Ону олоххо киллэрии киһиттэн олус элбэх сыраны эрэйэр. Ол туһугар үөрэҕи баһылааҥ. Үөрэх – сүдү күүс. Билиилээх киһи дьонун, баҕа санаатын, дойдутун, сайдыыны көмүскүүр кыахтанар. Эһиги үйэҕит биһиги үйэбититтэн атын. Биһиги саҕана барыта былчыҥ үлэтэ этэ. Оттон билигин технология, туттар прибордардаах буолуоххут. Ити үлэни чэпчэтэр. Ону баһылыах тустааххыт.
Саха ыччата дьоло-соргута үрдүк үөрэҕи ылыы буолар. Урукку курдук экономист, юрист үөрэҕэ аны суолтата ааста, идэ арыый атын хайысханан салаллыа. Онон идэҕитин 8-с кылаастан талбыт буоларгыт ирдэнэр. Саха сирин сайдыыта эһиги үлэһит буоларгытыттан тутулуктаах. Сайдыы үрдүкү кирбиитин тутан баран, салгыы дабайарбыт, биир сиргэ тэпсэҥниирбит эбэтэр төттөрү түһэрбит – эһиги илиигитигэр.
Эһиги төрөппүттэргитигэр махталым улахан. Бачча дьон оҥортоон, үөрэхтээн, дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтээтилэр. Эһиги күүскүтүгэр эрэнэбин. Куруук тутуспутунан биир киһи курдук сылдьыҥ, элбэх омук тылын баһылааҥ, үөрэхтэниҥ, саҥа сахалар буола улаатыҥ, сайдыҥ».

Ирина Ханды.

Хаартыскалар: ЯСИА.