607
10 января 2020 в 09:48
Туундара чулуу кыыһа
Биллэр судаарыстыбаннай деятель Евдокия Горохова төрөөбүтэ 95 сыла
Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ 52 сыл устата үлэлээбитэ. Итинтэн 34 сылын саха дьахталлара салайбыттара. Кинилэртэн биирдэстэринэн туундара чулуу кыыһа Евдокия Николаевна Горохова буолар. Ааспыт сыл ахсынньы 12 күнүгэр ытык киһибит төрөөбүтэ 95 сылын туолбута.
Көс дьиэ кэргэҥҥэ
Евдокия Горохова биэс сылга (1980-1985 сс.) РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлии сылдьыбыта. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин алта сыл (1979-1985 сс.) устата салайбыта. Алта ыҥырыы тухары дьокутааттаабыта. Евдокия Николаевна Союз суолталаах персональнай пенсионер этэ.
Кини докумуоннарыгар 1924 сыллаахха Аллайыаха оройуонун Бөрөлөөх нэһилиэгэр төрөөбүтэ диэн сурулла сылдьар. Ол эрээри Евдокия Николаевна итини сыыһа суруйбуттар диэн кэпсиир буолара. Дьиҥэ, сандал саас, кулун тутар 14, Сибэтиэй Дьэбдьиэй күнүгэр төрөөбүт эбит. Ол иһин да чугас дьоно Дуунньа диэн ааты биэрдэхтэрэ.
Ытык киһибит 90 сааһын туолар үбүлүөйдээх даататын бэлиэтииргэ бырабыыталыстыба хамыыһыйата тэриллибитин истэн сүрдээҕин үөрбүтэ. Ыарахан ыарыы хам тутан, ити бэлиэ күҥҥэ тиэрдибэтэҕэ хомолтолоох.
Кини тус хоту дьон уустук олоҕун-дьаһаҕын иһиттэн билэрэ-көрөрө. Амарах аҕата Николай Васильевич Үөһээ Дьааҥыттан, ийэтэ Анна Николаевна Усуйаанаттан төрүттээхтэрэ. Уон биир оҕолоох табаһыт-булчут дьиэ кэргэн, биллэн турар, көс олохтоох этилэр. Оттон итинник олох-дьаһах киһини ыстаал курдук хатарар буоллаҕа. Ол иһин да кыталыктаах кырдаллаах хоту дойду кыыһа ити курдук, олох үрдүк дабааннарын дабайдаҕа.
Улахан дьону үөрэппитэ
Кырачаан Дуунньа 1936 сыллаахха алын сүһүөх оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитэ. Оройуоҥҥа сэттэ кылаастаах оскуола суох буолан, үөрэҕин салҕыыр кыаҕа суоҕа. Ол иһин оччоттон салайар-дьаһайар дьоҕурдаах кыысчаан улахан дьону ааҕарга-суруйарга үөрэппитэ. Нөҥүө сылыгар Чокуурдаахха сэттэ кылаастаах оскуола аһыллыбыта. Кини онно үөрэҕин салҕаабыта.
Сэттэ кылаастаах оскуоланы бүтэрбитин кэннэ, Дуунньаны библиотекарынан үлэҕэ анаабыттара. Онно үлэлии-хамсыы сырыттаҕына, партия райкомугар техсэкирэтээринэн үлэҕэ ыҥырбыттара.
Оннук үлэлээн эрдэҕинэ, уоттаах сэрии саҕаламмыта. Амарах аҕата күн сириттэн күрэммитэ. Уон сэттэ саастаах эрэ кыысчаан улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ үлэлээбитэ, ийэтигэр көмөлөспүтэ.
1943 сыллаахха Булуҥ оройуонугар Хоту сиргэ учууталлары бэлэмнээн таһаарар педучилище аһыллыбыта. Онно Аллайыаха оройуонуттан Евдокия Горохова путевканы биир бастакынан туппута. 1946 сыллаахха үөрэҕин бүтэрбитэ. Төрөөбүт оройуонугар бастакы дипломнаах учууталынан буолбута. Сытыы-хотуу кыысчааны оскуолаҕа өр үлэлэппэтэхтэрэ. Хомсомуол райкомун бастакы сэкирэтээринэн талбыттара. Инньэ гынан ыра санаа оҥостубут учууталын идэтинэн олох кылгас кэмҥэ үлэлээбитэ.
–––––––––––––––––––––––
Кини санаата күүһүттэн, олоххо дьүккүөрүттэн, саҥа кэми кытта тэҥҥэ хаамсарыттан сөҕөр эрэ этим. Евдокия Николаевна 82 сааһыгар, буолаары буолан, оптуобуһунан айаннаан Кытайга бараары сылдьарын туһунан эппитэ.
––––––––––––––––––––––
Киин сиргэ үгүскэ үөрэммитэ
1948 сыллаахха олоххо актыыбынай позициялаах кыыһы Москваҕа киин комсомольскай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыттара. Евдокия киин сиргэ үгүскэ үөрэммитэ, үүммүтэ-сайдыбыта. Итиннэ үөрэнэ сылдьан, ЫБСЛКС ХI съеһин үлэтигэр кыттыыны ылбыта. Комсомольскай оскуоланы бүтэрбитин кэнниттэн, ЫБСЛКС Саха сиринээҕи обкомун сэкирэтээринэн талбыттара. Евдокия Горохова итиннэ үлэлии сылдьан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар уонна промышленнай оройуоннарынан элбэхтик айаннаабыта, үлэни-хамнаһы кытта билсибитэ.
1952 сыллаахха Евдокия Николаевнаны Эдьигээннээҕи партия райкомун сэкирэтээринэн талбыттара. Манна кини олох улахан оскуолатын ааспыта.
1960 сыллаахха Евдокия Горохованы Красноярскайга үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэттэрэ ыыппыттара. Ити сыл кинини Аллайыаха оройуонугар ССКП бастакы сэкирэтээринэн анаабыттара.
Дириҥ ытыктабылынан туһанара
Бу дуоһунаска уон сэттэ сыл устата ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини үлэлиир сылларыгар оройуоҥҥа киин ситимтэн сылытыллар толору хааччыллыылаах элбэх капитальнай тутуу ыытыллыбыта. Хоту оройуоннартан биир бастакынан убаҕас оттугунан үлэлиир хочуолунайдар тутуллубуттара. 60-70 сылларга Аллайыаха оройуона өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр киирбитэ.
Оройуон табаһыттара, булчуттара уонна балыксыттара өрөпүүбүлүкэтээҕи социалистическай күрэхтэһиигэ кыайыылаахтарынан буолуталаабыттара. Евдокия Горохова оройуоҥҥа үлэлиир сылларыгар таба ахсаана чыпчаал көрдөрүүнү ситиспитэ. Ол курдук, 25 тыһыынчаҕа тиийбитэ.
Саталлаах салайааччы оройуон олохтоохторун дириҥ ытыктабылларынан туһаныан туһанара. Бу оройуонтан алта төгүллээн Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр дьокутаатынан талыллыбыта.
–––––––––––––––––––––––
1948 сыллаахха олоххо актыыбынай позициялаах кыыһы Москваҕа киин комсомольскай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыттара.
––––––––––––––––––––––
Чугастык алтыспыт дьоллоохпун
Мин ытык киһи Евдокия Николаевналыын 2005 сылтан саҕалаан күн сириттэн күрэниэр диэри, уон сылы эрэ кыайбат кэм устата чугастык билсибит, бииргэ алтыспыт дьоллоохпун. Дьиэтигэр ыҥыран элбэхтик сырытыннарбыта. Аллайыаха эмис балыгын миининэн күндүлүүрэ. Атах тэпсэн олорон, политика, экономика боппуруостарын ырытыһарбыт. Мындыр киһиттэн элбэҕи эбиммитим. Олус баай библиотекалааҕа. Онтон кинигэ уларсан ааҕарым. Саха театрыгар хаста да сылдьан, спектакллары көрбүппүт. Төлөпүөнүнэн эмиэ өрүү кэпсэтэрбит. Ытык киһилиин чугастык билсибиппэр дьылҕабар махтанабын.
Киниттэн саамай табыллан, үгэннээн үлэлээбит кэмин туґунан ыйыталаһан турардаахпын. Онуоха:
— Ханнык баҕарар көлүөнэ саамай сытайан туран үлэлээн-хамсаан, айан-тутан кэлбит кэмин үчүгэйдик саныыр. Тоҕо диэтэргин, ол бириэмэҕэ ыытыллар үлэҕэ туох баар кыаҕын, өйүн-санаатын биэрэриттэн, уурарыттан буоллаҕа буолуо… Оттон мин билигин ааспыт олохпун эргитэ санаан көрдөхпүнэ, саамай дьоллоох, дьоммор-сэргэбэр туһалаабыт кэмминэн оройуоҥҥа үлэлээбит сылларбын ааҕабын. Эдэр сааспар үлэни-сырыыны кыайар-хотор этим. Дьоҥҥо-сэргэҕэ көмө-ама буолбут, олохпут уйгутун тупсарарга кыттыспыт сылларбын, табыллан үлэлээбит кэмминэн сыаналыыбын, — диэн хоруйдаабыта.
Муударай киһиттэн: «Ойуур маһа үрдүктээҕин-намыһахтааҕын курдук, хайа баҕарар норуот характернай итэҕэстээх буолар. Бэйэни кириитикэлэнии хайаан да наада дии саныыбын. Биһиэхэ, сахаларга, ити итэҕэспитинэн туох буоларый?» — диэн эмиэ ыйытан көрбүтүм. Кини: «Бэйэ-бэйэни таҥнарсыы, түһэн биэрии баар. Оннооҕор ити туһунан анекдот оҥорон кэпсииллэр. Бэрт былдьаһыыта, киһини сыаналаабат буолуу, куһаҕан эрэ өттүн көрүү бааллар. Итилэр туох да үчүгэйгэ тиэрдибэттэрэ чахчы. Бу итэҕэстэри аахсыбатахха, биһиги норуоппут үчүгэй норуот. Саҥаны түргэнник ылынар, үлэһит, мындыр, духуобунай өттүнэн баай, сайдыылаах», — диэбитэ.
–––––––––––––––––––––––
Бэйэ-бэйэни таҥнарсыы, түһэн биэрии баар. Оннооҕор ити туһунан анекдот оҥорон кэпсииллэр. Бэрт былдьаһыыта, киһини сыаналаабат буолуу, куһаҕан эрэ өттүн көрүү бааллар. Итилэр туох да үчүгэйгэ тиэрдибэттэрэ чахчы. Бу итэҕэстэри аахсыбатахха, биһиги норуоппут үчүгэй норуот.
––––––––––––––––––––––
Олоххо дьулууруттан сөҕөрүм
Кини санаата күүһүттэн, олоххо дьүккүөрүттэн, саҥа кэми кытта тэҥҥэ хаамсарыттан сөҕөр эрэ этим. Евдокия Николаевна 82 сааһыгар, буолаары буолан, оптуобуһунан айаннаан Кытайга бараары сылдьарын туһунан эппитэ. Доруобуйаҥ тулуйуо суоҕа, барыма дии сатаабытым. Ылыммыт санаатын толорбута, ыраах дойдуга этэҥҥэ сылдьан, үөрэн-көтөн, сэргэхсийэн аҕай кэлбитэ. Сонунун ыһа-тоҕо кэпсээбитэ. Кини: «Айанныырбын, барарбын-кэлэрбин наһаа суохтуубун», — диэн өрүү этээччи.
Аллайыахатын, дойдутун дьонун-сэргэтин ис-иһиттэн таптыыра, ытыктыыра өтө көстөрө. «Мин дойдум аан дойдуга мамонт кылабыыһатынан биллэр. Сахабыт сирин маанылаах көтөрдөрө, кыталыктар мустар сирдэрэ», — диэн өрө көтөҕүллэн кэпсээччи.
Суруйар идэлээх дьон ытык дьоммутун үйэтитэр — ытык иэспит.
Людмила НОГОВИЦЫНА
